ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΧΑΟΝΙΑΣ

Γιαννο Κοτσι

ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΧΑΟΝΙΑΣ(1)
Η Χαονία, καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμήμα της Ηπείρου, δηλαδή νοτιοδυτικό τμήμα της Αλβανίας. Αρχικά περιλάμβανε τα Ακροκεραύνια όρη, δηλ. την παραλία της Himare(Brgdeti) και την ενδοχώρα της Kurvelesh, αργότερα η ομοσπονδία των Χαόνων περιλάμβανε το λεκανοπέδιο της Delvina και την κοιλάδα του παραπόταμου Drino, δηλαδή, το λεκανοπέδιο τις Αργυρόκαστρο(2).Η παραλία της Χαονίας (εικ. 1). Έχει ως αφετηρία, στα βόρεια, το Kepi i Gjuhezes (Χερσόνησος Γλώσσα) και στα νότια εκτείνεται ως το Kapoqefal, κοντά στους Saranda. Αποτελεί μια ενιαία γεωγραφική ενότητα που σήμερα ονομάζεται παράλια της Himares ή Bregdeti . Πρόκειται για μία στενή ζώνη, μήκους 75χλμ. και πλάτους 5χλμ., ανάμεσα στο Ιόνιο πέλαγος και στα Ακροκεραύνια όρη. Η περιοχή είναι ημιορεινή με περιορισμένο αριθμό πεδινών εκτάσεων. Με τις γειτονικές περιοχές η επικοινωνία επιτυγχάνεται (γίνεται) μέσω συγκεκριμένων περασμάτων. Με τις βόρειες περιοχές η επικοινωνία πραγματοποιείται από το διάσελο (υψ. 250μ.) Ravena( Ραβέννα) και το ψηλότερο 1025μ του LIogora. Στα ανατολικά η επικοινωνία με την ενδοχώρα διευκολύνεται από δύο βαθιά φαράγγια στο Qeparo και στο Borsh και νότια από το χαμηλό πέρασμα (υψ. 150μ.) Shen Vasil. Σε αυτήν την παραλία σχηματίζονται αρκετοί ασφαλείς κόλποι, οι οποίοι προσφέρονται για τον ελλιμενισμό μικρών πλοίων, π.χ. λιμάνι Palermo(το αρχαίο λιμάνι Panormus), Skalome(Qeparo), Jial(Vuno) και Spilea (Himare). Οι κλιματολογικές συνθήκες στην περιοχή είναι ήπιες και γι' αυτό είχε επιλεγεί ως χώρος κατοίκησης ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους. Οι ανασκαφές και οι ως τώρα μελέτες έχουν δείξει ότι η πρώτη εγκατάσταση στην περιοχή χρονολογείται στη νεότερη νεολιθική εποχή στη Spilea(3). Συχνότερα όμως είναι τα ίχνη κατοίκησης κατά την εποχή του χαλκού(4). Οι προϊστορικές οχυρώσεις(5) είναι μέχρι στιγμής 22, και εκτείνονται ομοιόμορφα σε όλη την παραλία. Οι θέσεις, πολλές από τις οποίες είναι αμιγείς, έχουν ερευνηθεί επιφανειακά κατά τη διάρκεια συχνών επισκέψεων και λίγων ανασκαφών. Σε πολλές θέσεις οι επιδώσεις είναι τόσο λεπτές ώστε και η ανασκαφική έρευνα δε θα προσέφερε περισσότερα στοιχεία. Στις οχυρώσεις , Kukum, Cip, Gjashnjar, Karos, και Kadafiq(Kuc), όπου υπάρχουν μερικές προϊστορικές φάσεις, η ανασκαφική έρευνα θα ήταν δυνατό να διασαφηνίσει τη χρονολογία.
1- Οι αρχαίοι συγγραφείς τοποθετούν την Χαονία στα Ακροκεραύνια όρη. PLINI. Natural History in ten volumes. Volume II. Libri III-VII. Cambrige, Massachusetts Harnard University press, London.Book IV: «I Epirus in the wide seuse of term begins at the mountens of Himara. The people that it contains are first the Chaones who give their name to Chaonia, and then Thesproti and Antigoneuses»; Η Ήπειρος γενικά, αρχίζει στα Ακροκεραύνεια Όρη. Αυτή περιλαμβάνει στην αρχή τους Χαόνες (Χαόνιους) απ' όπου προέρχεται και το όνομα Χαόνια, Θεσπρωταίοι, Αντιγοναίοι. Επίσης, SCYLACIS CARIANDENSIS. Periplus. (10,11). Karl Muller: Geographi Greci Minores I, p. 34. 28 Χαόνες. «Με Δε Ιλλυριούς Χαόνες. Η δε Χαονία `έτσι ευλίμενος οίκους δε κατά κώμας οι Χάονες. Παράπλους δ'εστί Χαονίας 'ήμισυ 'ημέρας». (Μετά από τους Ιλλυρέους έρχονται οι Χαόνες. Η Χαονία έχει καλά λιμάνια, οι Χαόνοι κατοικούν στα Χωρία. Επίπλευση στην άκρη της Χαoνίας διαρκεί μισή μέρα.)
2- Koçi, J. Fortifikimet prehistorike ne bregdetin Kaon(The preistorik fortifikations in the Chaonian coast) «Iliriα», Tirane 1991, 1 - 2, f. 61.
3- Mustilli D.Relacione preliminare sugli scΰvi arhaeologici in Albania. (1937-1940). Rendiconti della classe di sscienze morale e storiche, 12,VII-II, Rome 1941, f. 680.
4-Το χρονολογικό σύστημα της εποχής του χαλκού στην Αλβανίας είναι ως εξής: Πρώιμη εποχή του χαλκού (ΠΕΧ) 2100-1800 π.Χ.. Μέση εποχή του χαλκού( ΜΕΧ) 1800-1400 π.Χ.. Ϋστερη εποχή του χαλκού(ΥΕΧ) 1400-1200 π.Χ..
5- Koçi, J. 1991, 1 - 2, f. 39-64.


1ος τύπος οχύρωσης ΠΕΧ και ΜΕΧ.
Kukum Ι-ΙΙ, Ngure Ι, Armeridhe, Cipi(Uria),Vlatore.
Kukum. Δυτικά της κοιλάδας του χωριού Qeparo, ανάμεσα από τους όρμους Skaloma και Palermo , βρίσκονται τους χερσονήσους Panorma και Suga .Το ψιλότερο(υψ.100μ.) σημείο φέρει την ονομασία Kukum. Το ίδιο όνομα δόθηκε και στην προϊστορική οχύρωση εγκατάσταση που εντοπίσθηκε στην κορυφή(εικ.2). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ανασκαφών(6) η εικόνα που παρουσιάζει o προϊστορικός οχυρωμένος οικισμός είναι το ακολουθεί: Το σχήμα του περιβόλου, εντός του οποίου περικλείεται ο οικισμός, είναι περίπου κυκλικός με διάμετρο 50μ. (εικ. 3). Ο περίβολος έχει μήκος 160μ., πάχος 2,5μ., και από την εξωτερική πλευρά το σωζόμενο ύψος του είναι περίπου 1μ(7). Ο τοίχος εδράζεται στο φυσικό βράχο και είναι κατασκευασμένος με ακατέργαστες πέτρες μεγάλου και μέτριου μεγέθους. Οι πέτρες είναι τοποθετημένες πρόχειρα και χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιά). Έτσι αφήνουν, στην εξωτερική παρειά, πολλά κενά μεταξύ τους. Το εσωτερικό γέμισμα (ανάμεσα στις δύο παρειές) έχει γίνει με μέτριες και μικρές πέτρες (εικ. 4). Από τα παραπάνω δεδομένα συμπεραίνουμε ότι αυτός ο περίβολος είναι οχυρωματικός και τα στρώματα, τα οποία εφάπτονται εσωτερικά του, υποστηρίζουν την χρονολόγησή του στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Η πρόσβαση στο εσωτερικό γίνεται μόνο από μια είσοδο που βρίσκεται στη νότια, πλέον βατή, πλευρά του υψώματος. Στο σημείο της εισόδου τα δύο άκρα του περιβόλου συγκλίνουν προς το εσωτερικό ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους και σχηματίζουν ένα στενό χοανοειδές πέρασμα, το άνοιγμα του οποίου φθάνει στην εξωτερική πλευρά τα 3μ. και στην εσωτερική το 1μ. περίπου. Σε μια ύστερη φάση στο Kukum κατασκευάστηκε ένας εσωτερικός περίβολος με μικρότερες διαστάσεις(8). Η οχύρωση Kukum, ελέγχει το κεντρικό δρόμο Vlore Sarande, το λιμάνι Palermo (Panormus)αναφέρετε από το STRABON(9) ως σημαντικός λιμάνι στον Ιόνιο πέλαγος, από τα αρχαία χρόνια. Η οχύρωση Kukum, έπεισες, ελέγχει και τους δρόμους από το λιμάνι προς την ενδοχώρα.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6- Η ανασκαφική έρευνα έγινε από 1 έως 30 Αύγουστου του 1987 που ανοίχτηκαν 12 τομές εσωτερικά της οχύρωσης και 2 εξωτερικά. Koçi, 91, f. 45-49.
7- Από τις πεσμένες πέτρες, που βρέθηκαν εξωτερικά και εσωτερικά του περιβόλου, υπολογίζεται ότι το αρχικό του ύψος δεν θα ξεπερνούσε το 1,5μ.
8- Ο περίβολος αυτός έχει κτιστεί σε επίπεδο έδαφος, έχει πλάτος 0.60μ. και σωζόμενο ύψος 0.40μ. Είναι σαφές ότι δεν είναι οχυρός τείχος, πιθανός έχει κτιστεί σε περίπτωση όταν η οχύρωση μετατράπηκε σε μάντρα. Πιθανός σχετίζεται με το επιφανειακό στρώμα στην τομή Β η οποία περιέχει όστρακα της ελληνιστικής εποχής.
9- STRABON GEOGRAPHIE TOME IV. LIBRE, VII, 7. 5, Les Belles Letteres, Paris, 1989. L'Epire. σελ. 139. Γράφει: «Το ταξίδι με το πλοίο από τις περιοχές των Χαόνων προς την ανατολή και προς το λιμάνι της Αμβρακίας είναι χίλια τριακόσια στάδια από τα Κεραύνια όρη μέχρι το λιμάνι της Αμπρακίας. Σε αυτή την απόσταση βρίσκεται το PANORMUS, μεγάλο λιμάνι ανάμεσα στα Ακροκεραύνια όρη. Υπάρχει και ένα άλλο λιμάνι, ο ONHISMOS, απέναντι του οποίου βρίσκεται η δυτική παραλία της Κέρκυρας».
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Η ανασκαφική έρευνα ανακάλυψε εσωτερικά του περιβόλου μόνο 1 κτίσμα (τομή Α) ενώ εξωτερικά 2 κατάλοιπα κτισμάτων. Συνολικά εντοπίστηκαν τέσσερις φάσεις κατοίκησης: ΠΕΧ- ΜΕΧ-ΥΕΧ και Ελληνιστικής εποχής.
Ngura O λόφος Γκούρα είναι ένα μακρόστενο ύψωμα (κορυφή 70μ) που εκτείνεται, με κατεύθυνση από τα A προς τα Δ, κατά μήκος της πλευράς της παραλίας, σε απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων δυτικά της οχύρωσης Kukum. Η θέση του λόφου, στη δυτική άκρη του κάμπου, επιτρέπει την ανεμπόδιστη θέα ολόκληρης της κοιλάδας του Qeparo, και προς Β και Α τον έλεγχο του σύγχρονου παραλιακού δρόμου Sarande-Vlore. Η πρόσβαση στην κορυφή είναι ευκολότερη από Α., δύσκολη από τα Δ και Ν και από την απότομη βραχώδη βόρεια πλευρά. Η ανασκαφική(10) έρευνα ανακάλυψε τον περίβολο, ο οποίος περικλείει ημικυκλικά (με ακτίνα 20μ.) το πλάτωμα της κορυφής, εκτός δηλαδή από τη φυσικώς οχυρή βόρεια πλευρά (εικ. 5). Δυτικά ο χαμηλός περίβολος σώζεται τμηματικά, έχει πάχος 2μ. και έχει παρόμοια δομή, με ακατέργαστες πέτρες, με τον περίβολο της οχύρωσης Kukum. Το δυτικό τμήμα του περιβόλου είναι οχυρωματικός και τα στρώματα κατοίκισης, τα οποία εφάπτονται εσωτερικά του, υποστηρίζουν την χρονολόγησή του στην ΜΕΧ. Ανατολικά, όπου βρίσκεται και η μοναδική είσοδος (στο σημείο όπου ο τοίχος σωζόταν),ο τείχος έχει πάχος 3,3 μ., ενώ το ανώτερο σωζόμενο ύψος φτάνει το 1.30μ. Είναι συμπαγές και έχει επιμελέστερη κατασκευή σε σχέση με το δυτικό τμήμα του περιβόλου. Και το ανατολικό τμήμα του περιβόλου είναι οχυρωματικός και τα στρώματα κατοίκισης, τα οποία εφάπτονται εσωτερικά του, υποστηρίζουν την χρονολόγησή του στην ΠΕΧ. Αυτό το τμήμα του περιβόλου έχει παρόμοια κατασκευή με τους περιβόλους του 2ου τύπου των οχυρώσεων(11). Στη νότια πλευρά (όπου το έδαφος έχει μεγαλύτερη κλίση) ο περίβολος αποτελεί αναλημματικό (άνδηρο) τείχος, εγκάρσιο, με κατεύθυνση από Α (όπου εφάπτεται με το ανατολικό τμήμα του περιβόλου) προς δυτικά με συνολικό μήκος 25μ. Αυτός ο τείχος σώζεται με υψ. 2,5μ., αλλά τις δύο πρώτες σειρές του θεμελίου τις αποτελούν πέτρες μεγάλου μεγέθους με παρόμοια τοιχοδομή με τον περίβολο της Α. πλευράς, οι υπόλοιπες σειρές είναι επιδιορθωμένες και κατασκευασμένες με λαξευμένες πέτρες μετρίου μεγέθους(12). Η ανασκαφική έρευνα, εσωτερικά του περιβόλου, ανακάλυψε 1 κτίσμα, ενώ εξωτερικά, στην νότια παρειά, με θέα προς την θάλασσα, εντοπίσθηκαν(μετά από επιφανειακή έρευνα) είκοσι κατάλοιπα κτισμάτων(13). Συνολικά εντοπίστηκαν τρεις φάσεις κατοίκησης: ΜΕΧ-ΥΕΧ και κλασική εποχή.
10- J. Koçi, Germime arkeologjike ne Qeparo -Vlore Fouilles archθologiques ΰ Qeparo - Vlore, , 5, 1975, f. 59 - 66, 2 tab. Οι ανασκαφές έγιναν σε δύο περιόδους: από 1 έως 30 Αυγούστου του 1974 και από 1 έως 30 Ιουλίου του 1975.
11- Αυτό το δεδομένο αποδεικνύει ότι η οχύρωση λειτουργούσε και στην ΥΕΧ. Koçi, J. 1975, f. 63.
12- Αυτά τα επιδιορθώματα έχουν σχέση με τη μεταγενέστερη φάση κατοίκησης, με την κλασική εποχή. Koçi, J. 1975, f. 66.
13- Μετά από τη δική μου έρευνα στο λόφο, κτίστηκε το καινούριο χωριό, Qeparo Fushe και έτσι η οχύρωση δεν υπάρχει πια. Koçi, J. 1991, f. 53.
Kala e Armeridhes - Δυτικά του λιμανιού Palermo, βρίσκεται η χερσόνησος Bishti με κορυφή (υψ. 100μ.) που φέρει την ονομασία Kala e Armeridhes(14) και απέχει 2χλ. δυτικά της οχύρωση Kukum και 3χλ. ανατολικά από το λιμάνι Spilea(Himare) . Η θέση του λόφου επιτρέπει προς τα ανατολικά την ανεμπόδιστη θέα ολόκληρου του λιμανιού Palermo(Panormus), προς τα δυτικά τον έλεγχο του λιμανιού Llaman και προς το βορά τον έλεγχο του σύγχρονου δρόμου Sarande- Vlore. Η κορυφή του λόφου, έχει απότομες πλευρές και περικλείεται από περίβολο, ο οποίος περνάει εκεί που αρχίζει η κλίση του εδάφους. Το σχήμα του περιβόλου, εντός του οποίου περικλείεται ο οικισμός, είναι περίπου κυκλικό με διάμετρο 50μ. Ο περίβολος έχει μήκος 125μ., πάχος 2,5μ., και από την εξωτερική πλευρά το σωζόμενο ύψος είναι 0.90μ. Ο χαμηλός τοίχος έχει παρόμοια τοιχοδομή με τον περίβολο του Kukum. Εσωτερικά του περιβόλου βρέθηκαν ελάχιστα προϊστορικά όστρακα(15).
Cipi(Vreka)- Ο λόφος Cipi (ονομάζεται και Breka) είναι ένα μακρόστενο ύψωμα (κορυφή υψ. 100μ.) που εκτείνεται με κατεύθυνση από τα Δ προς τα Α, κατά μήκος της παραλίας, Δίπλα λιμανιών Jal και Gjipe Η πρόσβαση της κορυφής είναι ευκολότερη από τα Α, δύσκολη και απότομη από όλες τις άλλες πλευρές (Ν, Δ και Β). Το πλάτωμα της κορυφής περικλείεται από περίβολο (μήκος 230μ.), ο οποίος παρακολουθεί την κλίση του εδάφους και έχει ελλειπτικό σχήμα με διάμετρο 70x40μ. (εικ. 6). Ο περίβολος με πλάτος 2μ. και το σωζόμενο υψ. 1μ. (εικ. 7 ) έχει όμοια δομή(με ακατέργαστες πέτρες) με το περίβολο του Kukum. Εσωτερικά του περιβόλου ανοίχτηκε(16) τομή (διαστάσεως 1x 2m), όπου εντοπίστηκε επίχωση (χώματος) με όστρακα, τα οποία είναι όμοια με αυτά της φάσης Kukum Ι και χρονολογούν την οχύρωση Cipi στην ΠEΧ. Στην ανατολική πλευρά ο περίβολος αποτελείται από τμήμα (μήκος 20μ.) τοίχου με επιμελέστερη κατασκευή (εικ. 8). Έχει πάχος 3μ. και υψ. 1.80μ. και φαίνεται ότι είναι επιδιορθωμένο πάνω στο παλαιό θεμέλιο(17). Η πρόσβαση στο εσωτερικό του περιβόλου γίνεται από την Α, όπου εντοπίσθηκε άνοιγμα (είσοδος) μήκους 1μ. Στη βόρεια πλευρά της εισόδου βρίσκεται τμήμα (πτέρυγα) τοίχου (μήκος 60μ., πάχος 1μ. και υψ. 1μ.) με αρχή στον περίβολο και με κατεύθυνση προς την Ανατολή(18). Εξωτερικά του περιβόλου στη Βόρεια πλευρά βρίσκεται τετράγωνο κτίσμα με διάσταση 5x3μ.
Σε απόσταση 2χιλ. ανατολικά της οχύρωσης Cipi βρίσκεται ο λόφος Kastri. Στην κορυφή (υψ. 120μ.) από επιφανειακή έρευνα εντοπίστηκε οχυρωματικός περίβολος και όστρακα παρόμοια με αυτά της οχύρωσης Cipi. Οι δύο αυτές οχυρώσεις ελέγχουν το λιμάνι Jali.
Vlatore- ονομάζεται ο βραχώδης λόφος (υψ. 100 μ.) 2 χιλ. δυτικά από το Cipi. Η ανατολική πλευρά του λόφου περικλείεται από περίβολο, μήκος 15μ. και πάχος 2μ. και με παρόμοια αργολιθοδομή με αυτή της οχύρωσης Kukum. H θέση(9) του λόφου επιτρέπει τον έλεγχο προς Β του δρόμου, μεταξύ της περιοχής του Βουνό προς την παραλιακή περιοχή του Dhermi. Εσωτερικά και εξωτερικά του περιβόλου δεν εντοπίσθηκαν ίχνη κατοίκησης. Η οχύρωση αυτή έχει στρατηγικό χαρακτήρα ελέγχοντας το μοναδικό πέρασμα της περιοχής στη δυτική πλευρά.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
14- Για πρώτη φορά αναφέρεται ως ελληνικό φρούριο, το οποίο κτίστηκε και καταστράφηκε το 1281. Nik. G. Mustaqidhis, Χαονιακον, Ηπειρωτικών Ημερολογίων του 1914, f. 6.
15- Η επιφανειακή έρευνα σε αυτή τη θέση έγινε το 1977. Πρέπει να σημειωθεί ότι αργότερα στο λόφο άρχισαν εργασίες οι οποίες κατέστρεψαν τον αρχαιολογικό χώρο και εμπόδισαν τις παραπέρα έρευνες. J Koçi, 1991, f. 53.
16- J. Koci. Η πρώτη επιφανειακή έρευνα έγινε το 1981. Fortifikimet ne Brgdet dhe gjetje te reja arkeologjike ( Les forteresses du littoral et nouveaux objets trouvθs lors des fouilles archθologiques;) J.Koci ALMANAK, «Saranda», 2, 1982, f. 81- 85. 91, f. 53.
17- Koçi, 91, f. 53. Σε αυτό το σημείο ο περίβολος έχει παρόμοια αργολιθοδομή με τους περιβόλους του 2ου τύπου οχυρώσεων (φάση Karos Ι).
18- Ο τείχος αυτό πιθανώς οδηγεί τα ερίφια προς την είσοδο. Επίσης, δημιουργεί μια στρούγκα όπου μπορεί να αρμέγονται και αριθμούνται τα ερίφια.
---------------------------------------------------------------------------------------------
Η κεραμική. Η κεραμική της πρώιμης εποχής του χαλκού, φάση Kukum Ι εντοπίστηκε εσωτερικά του περιβόλου της οχύρωσης στις τομές A (κτίσμα), C1και D(Εικ 3) όπου σώζονταν αδιατάρακτα στρώματα. Όλα τα στρώματα κατοίκησης του χώρου διαπιστώθηκαν μόνο στην τομή C1, η οποία ανοίχθηκε στην εσωτερική πλευρά του περιβόλου και έχει διαστάσεις 4x2,5μ. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι διαστάσεις αυτές αναφέρονται μόνο στο επάνω μέρος της τομής, διότι βαθύτερα εμφανίστηκε ο φυσικός βράχος, ο οποίος περιόρισε σημαντικά την έκτασή της (εικ. 9). Το παλαιότερο στρώμα Kukum Ι εδράζεται στο φυσικό έδαφος σε βάθος 1μ. περίπου και έχει πάχος 0.20 μ. Αποτελείται από επιχώσεις χώματος σκοτεινού καφέ χρώματος, ανακατεμένου με μικρά όστρακα αγγείων. Χαρακτηριστική είναι η απουσία λίθων, οστών και κομματιών ψημένου πηλού(19).

Την ίδια σύσταση, αλλά με πέτρες και σαφή οικοδομικά κατάλοιπα (κτίσμα διαστάσεων 4x3μ.), έχει και το μοναδικό στρώμα της τομής Α (εικ. 9Α), το οποίο εδράζεται στο φυσικό έδαφος, με πάχος 0.30 μ. Ο γράφων οδηγήθηκε στην άποψη ότι οι επιχώσεις αυτές ανήκουν στο ίδιο στρώμα εξαιτίας της απόλυτης ομοιογένειας στο χρώμα και στην υφή του χώματος, αλλά και από το γεγονός ότι αρχίζουν από το φυσικό έδαφος. Το στρώμα(επίχοση) φάση Kukum I, στην τομή C1, εφάπτεται στον περίβολο, εσωτερικά του, και επομένως η οχύρωση χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού . Στην ίδια τομή (C1) και αμέσως επάνω από το στρώμα Ι ακολουθεί το στρώμα φάση Kukum ΙΙ. Έχει πάχος 0,40μ. και αποτελείται από καστανόχρωμο χώμα με μικρές και μεγάλες πέτρες και κεραμική σε ποσότητα μικρότερη από το προηγούμενο στρώμα. Και η φάση Kukum ΙΙ εντοπίστηκε στην περιορισμένη έκταση μεταξύ του περιβόλου και του φυσικού βράχου. Μολονότι το πάχος του στρώματος φτάνει τα 0.40μ., σε καμία άλλη τομή δεν εντοπίστηκαν στρώματα(επιχώσεις) που θα μπορούσαν να συσχετιστούν με αυτές του στρώματος της φάσης Kukum ΙΙ της τομής C1. Αμέσως επάνω από το προηγούμενο στρώμα ακολουθεί το στρώμα φάση Kukum III η οποία είναι η μόνη που απλώνεται στην επιφάνεια και καλύπτει όλη την έκταση της τομής. Έχει πάχος 0.20μ. και αποτελούνται από χώμα σκοτεινού χρώματος, πέτρες και όστρακα αγγείων. Το στρώμα αυτό από την υφή και το χρώμα του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως επιφανειακό μαλακό στρώμα (humus). Στα στρώματα(επιχώσεις) αυτΆ δεν εντοπίστηκαν οικοδομικά λείψανα. Με το στρώμα ΙΙΙ της τομής C1 έχει συσχετιστεί το κατώτερο στρώμα που εντοπίστηκε στην τομή Β (εικ. 9Β). Αυτό έχει πάχος 0.30μ. και αποτελείται από σκούρο καφέ πηλόχωμα, πέτρες και όστρακα. Ως προς την σύστασή του προσεγγίζει περισσότερο το στρώμα φάση Kukum ΙΙ της τομής C1, η κεραμική του όμως είναι σαφώς ίδια με αυτήν του στρώματος φάση Kukum ΙΙΙ. Το επιφανειακό στρώμα στην τομή Β καλύπτεται από ένα επιφανειακό μαλακό στρώμα (humus) που δημιουργήθηκε αργότερα, το οποίο περιέχει όστρακα της ελληνιστικής εποχή(20) Το στρώματα(επηχώσεις) τις φάσεις Kukum I-ΙΙ-ΙΙΙ, στην τομή C1, εφάπτονται στον περίβολο, εσωτερικά του, και επομένως αποδείχνει ότι η οχύρωση χρησιμοποιείται(σινεχήζει) σε όλη την Εποχή του Χαλκού.
Οι κεραμικοί θα παρουσιαστεί κατά στρώμα κατοίκησης. Γενικά οι κεραμικοί της φάσης Kukum I (εικ. 10) δεν διακρίνεται για την εξαιρετική της ποιότητα. Ο πηλός, που προέρχεται από την περιοχή(21), είναι συνήθως χονδροειδής και περιέχει άμμο και χαλίκια. Είναι ακάθαρτος ακόμα και σε λεπτούς σκύφους ή φιάλες. Μπορεί να είναι ωχρό προς κόκκινο, κάστανο σκούρο ή γκρίζος. Χρησιμοποιείται πολύ συχνά επάλειψη των αγγείων με αραιό στρώμα πηλού. Σε μερικά όστρακα η επιφάνεια τρίβεται εύκολα και το ψήσιμο δεν είναι καλό. Λίγα όστρακα έχουν την επιφάνεια καλυμμένη με λεπτό στρώμα καθαρού πηλού με λειασμένη επιφάνεια. Παρόμοια κεραμική απαντάει σε παλιότερα παράλληλα της Χαονίας όπως στην Velca 1C(22), στην Spile(23) και σε άλλες προϊστορικές θέσεις, στη δυτική Ελλάδα(24). Λίγα όστρακα έχουν την επιφάνεια καλυμμένη με λεπτό επίχρισμα, το οποίο σβήνει εύκολα, το χρώμα του οποίου είναι καφέ σκούρο, γκρίζο γκριζοκίτρινο. Μόνο δύο όστρακα έχουν την επιφάνεια καλυμμένη με επίχρισμα στιλπνό, με σκούρο καφέ χρώμα. Επιχρίσματα στιλπνό απαντούν και στην Αλβανία στην φάση Gajtan I(25) και παλιότερα παράλληλα στις φάσεις Μaliq III a-b(26) . Γραπτά όστρακα δεν υπάρχουν. Συνολικά μαζεύτηκαν 97 όστρακα.
Οι φιάλες τύπου Α (σχεδ. Ι: 1-3) έχουν γενικά σχήμα ημισφαιρικό ή κωνικό. Τα χείλη κλίνουν ελαφρά προς τα μέσα ή βρίσκονται σε ευθεία γραμμή με την κατεύθυνση του τοιχώματος. Ανάλογα σχήματα είναι γνωστά στην Αλβανία, Maliq III a-b(27), Selca e Poshteme(28) και Gajtan I(29), στην κεντρική Μακεδονία(30), στην Αττική(Αραφφίνη)(31), στις Λιθαρές(32). Σπάνιο τύπο αποτελεί το 3 του σχέδιο Ι που έχει σχεδόν κωνικό σχήμα κι τα χείλη είναι εύτονα στρογγυλωμένα (rolled rims). Από αυτόν το τύπο εξαίρεση αποτελεί ένα όστρακο με άβαθες εγκοπές (διάμ. 0,006μ.απόσταση 0,03μ.μεταξή τους) εξωτερικά του χείλους, δημιουργημένες με κατακόρυφη στικτή σε άψητο πυλό. Από το στρώμα φάση Kukum I, στην τομή C, σε βαθύτερο σημείο 0,95- 1,05μ.σε μικρή λακκούβα στο βράχο προέρχεται όστρακο από φιάλη τύπου Α με διακοσμητική λαβή σε σχήμα σχοινιού, η οποία είναι σαφές ότι δεν περιτρέχει το αγγείο, (σχεδ. Ι: 4 - εικ. 10). Όμοια με του Kukum παραδείγματα είναι γνωστά σε άλλες προϊστορικές θέσεις όπως στην Αλβανία, Maliq(33) και Gajtan I(34) και απαντούν παλιότερα παράλληλα στης Λιθαρές(35).

19- Απουσία οικοδομικών καταλοίπων από την τομή C1 αφήνει να εννοηθεί ότι οι επιχώσεις(στρώματος χώματος) φάση Kukum I, στο σημείο εκείνο αποτελούν γέμισμα ενός ορύγματος που υπήρχε ανάμεσα στον περίβολο και στο φυσικό βράχο. ------------------------
20- Αυτό το στρώμα πιθανόν να έχει σχέση με το μεταγενέστερο τείχος, όταν η οχύρωση είχε μετατραπεί σε μια απλή μάντρα για τα ερίφια.
21- Koci, J.Te dhena te reja arkeologjike nga bregdeti i Himares Decouvertes archeologiques de la region cotiere d'Himara, «Iliria», 1981-2, f. 270. Αναφέρουμε ότι αργιλώδη στρώματα χώματος βρίσκονται στους πρόποδες του λόφου Kukum, στον κάμπο του Qeparo στη θέση Valte(βάλτο) όπου έως τελευταία χρόνια είχε εργαστήριο κεραμικής.
-22- Spile-Himare, D. Mustilli, 1941, f. 282. Σημιόνω ότι το 2002-2003 στα σπηλιά στην Spile-Himare έγιναν δοκιμαστικές τομές από Αγγλική αρχαιολογική αποστολή η οποία εντοπίσθηκε και κεραμικοί της εποχής του Χαλκου. Ο Mustilli δεν είχε εντοπιστεί.
23- Velçë 1C. Prof. N. G. L. Hamond, The geography, the ancient remains, the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxford, 1967, p. 291.
24- Lefkas, Ithaki Aetolia N. G. L. Hamond,1967,σελ. 305, 308. αναφέρει ότι έχουν βρεθεί Όστρακα και αγγεία με λιανισμένη επιφάνεια και καλύτερη ποιότητα από αυτήν της Ηπείρου.
25- Gajtan. Β. Jubani, La ceramique en la citadelle illirienne de Gajtan,«Iliria». II, 1972, tab. I, 4,5,7 βλ. και «Iliria», 1983, 2, f. 248-249.Στη πρώτη δημοσίευση(1972) το Gajtan, ήταν χρονολογηθεί στην ΥΕΧ και μετά(1983) διορθώθηκε στην ΠΕΧ
26- Maliq III a-b. F. Prendi, L`Age du bronze en Albanie, «Iliria», VII - VIII, 1977-1978, f. 9.-----( 29- Κορωπί: Όλγα Κακαβογιάννη: Ο πρωτοελλαδικός οικισμός στο Κορωπί και η μελέτη της πρωτοελλαδικής Αττικής. ο.π. σελ. 325. Όπου αναφέρεται ότι αρκετά αγγεία στην Αττική φέρουν στιλπνό επίχρισμα.)
27- Maliq. F. Prendi, La civilis atin prehistorique de Maliq, «Studia Albanica» II, 1966, tab. XII, 6-8, 10. Tirane, 85, tab. I: 4, 5.
28- Selca I: N. Ceka, The Ilirien city in Selca e Poshtme. Tiranλ, 1985, tab. I: 4,5. 29-Gajtan. B. Jubani, 1972, tab. I: 4, 5, 7.
30- Μακεδονία. Μ. Γραμμένος , Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Έκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1997, πιν. IX: 1; XVI: 1, 2, 3, 7; XVII: 9; XIX: 34.
31- Αραφφίνη: Δ. Θεοχάρη, Ανασκαφή εν Ραφίνη ΠΑΕ, 1952, εικ. 12.
32- Λιθαρές. K. Σπυρόπουλος, Λιθαρές Θηβών, σχ. 4: 4, 3, σχ. 5: 4.
33- Αλβανία, Prendi, 66, Maliq III a-b, tab. XIV; 1,3.
34- Jubani, 72, Gajtani I, fig. 2a, tab. VI: 5.
35- Λιθαρές. Χαρά Τζαβέλα. Έκδοση ταμείου αρχαιολογικού πόρου απαλλοτριώσεως, Αθήναι, 1984, σχεδ. 19α.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Οι φιάλες τύπου Β (σχεδ. Ι: 5-8) χαρακτηρίζουν μια ομάδα από όστρακα που ανήκουν σε φιάλες τριγωνικής διατομής. Ξεχωρίζουν οι φιάλες με ευθύ χείλος στο εσωτερικό μέρος, με επίπεδο το επάνω τμήμα του χείλους και που κλίνουν προς τα έξω (σχεδ. Ι: 5, 6). Το σχήμα αυτό είναι γνωστό στην Αλβανία, Selcë I(36) και Shkodër I(37). Φιάλες με τριγωνικά χείλη (σχεδ. Ι: 7,8), οι οποίες χαρακτηρίζονται από ελαφριά ή έντονη κάμψη προς τα μέσα και προς τα έξω του χείλους, ώστε σε τομή να έχουν σχήμα Τ (Τ-rim). Το 7 του σχεδ. Ι είναι σπάνιος τύπος με επίπεδο το επάνω μέρος του χείλους και με κυλινδρικό κάθετο λαιμό. Είναι κατασκευασμένο με καθαρό πηλό, καλής ποιότητας με στιλπνό επίχρισμα και κόκκινο χρώμα στην επιφάνεια. Επίσης σπάνιο τύπο αποτελεί το 8 του σχεδ. Ι με εξογκωμένο τριγωνικό και ιδιαίτερα τονισμένο χείλος, εσωτερικά και εξωτερικά και με λοξό ελαφρώς προς τα μέσα το επάνω μέρος. Σε αυτό το όστρακο υπάρχουν αβαθείς εγκοπές (οι οποίες έχουν απόσταση 0,015μ. μεταξύ τους) εξωτερικά, στη μέση του αγγείου. Ανάλογα με την διατομή του χείλους είναι γνωστά στην Κεντρική Μακεδονία(38), και στην Ήπειρο(39). Τριγωνικά εξαγόμενα χείλη απαντούν παλιότερα παράλληλα στην Εύβοια(40). Και στην Αττική(Βραώνα)(41). Το χαρακτηριστικό για τις φιάλες τύπου Β είναι το πάχος (0,005 - 0,02μ.) του χείλους. Ο πηλός με μαύρο χρώμα έχει την ίδια σύσταση και ποιότητα με αυτό των φιαλών του τύπου Α.
Ο τύπος C (σχεδ.Ι: 9,10) είναι μια παραλλαγή της φιάλης τύπου Α, είναι δηλαδή ένα ημισφαιρικό αγγείο με χείλη που έχουν λοξό προς τα μέσα το επάνω τμήμα και ισοπαχές με το τοίχωμα του αγγείου. Λοξό τμήμα του επάνω χείλους είναι γνωστό στην Αλβανία, Gajtan Ι(42) και στην Κεντρική Μακεδονία(43). Σπάνιο τύπο αποτελεί το 10 του σχεδ. Ι. Αυτός ο τύπος οποίος έχει κυλινδρικό λαιμό με χείλος ισοπαχές και σε ευθεία με το τοίχωμα. Από αυτό το αγγείο σώζονται μόνο λίγα όστρακα και δε γνωρίζουμε το σχήμα του. Σε ένα όστρακο υπάρχει διακοσμητική λαβή, σχεδόν απλό ημικυκλικό ανάγλυφο κάτω από το χείλος(44).
-----------------------------------------------------------------------------------------------
36- Selcë Ι. N. Ceka, 1985, tab. IV: 1.
37- Shkoder. G. Hoxha, Vestiges relatifs au Bronze ancien dans la forteresse de Shkodre, «Iliria», 1987-1, tab. I: 26; II: 3, 5, 6.
38- Κεντρική Μακεδονία, Γραμμένος, 1997, πιν. XI: 5; XVIII: 20, 24, 25; ΧΙΧ,32
39- Ήπειρο. N.G. Hamond, 1967, Κουτσούλιο (Kutsioulio), fig. 13. a 5.
40- Εύβοια.. Τα εξαγόμενα χείλη είναι συνηθισμένα στην Εύβοια. Σαμψών. H νεολιθική και η πρωτοελλαδική Ι στην Εύβοια, Αθήνα 1981, σελ. 185, εικ. 132: 22, 136: 336, 138: 127, 139: 140.
41- Βραυρώνα Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Ανασκαφή εν Βραυρώνι ΠΑΕ 1950, σελ. 187, εικ. 4, α-β.
42- Gajtan. B. Jubani, 1972, tab. IV: 2, 4.
43- Κεντρική Μακεδονία. Γραμμένος, 1997, πιν. Ι: 3, 4.
44- Παρόμοιο χαμηλό ανάγλυφο κάτω από το χείλος, είδα στο μουσείο της Λευκάδας, σε αγγεία με δύο λειτουργικές ταινιωτές λαβές.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Οι φιάλες τύπου C, είναι κατασκευασμένες από καθαρό πηλό, με γκρίζο χρώμα και με καφέ επίχρισμα, η οποία φεύγει εύκολα. Σπάνιο τύπο αποτελεί ένα όστρακο μιας κατηγορίας από ευρήστωμες φιάλες με καμπυλωτή στροφή του χείλους προς τα έξω. (σχεδ. Ι: 11). Ο σπάνιος αυτός τύπος χρησιμοποιείται για βαθιές φιάλες και το επάνω μέρος του χείλους αποτελείται από λεπτή κυματοειδή διακόσμηση. Ο πηλός είναι συμπαγής, ακάθαρτος με μαύρο χρώμα. Επίσης σπάνιο τύπο αποτελεί όστρακο από αγγείο της κατηγορίας πινακίων, με επίπεδη βάση και πλάγια τοιχώματα που έχουν διαγώνια κλίση προς τα έξω (σχεδ.Ι: 12). Τα πλάγια τοιχώματα είναι ισοπαχή και τα χείλη, που φέρνουν κυματοειδή διακόσμηση στο επάνω μέρος, είναι στρογγυλεμένα με ελαφριά κλίση προς τα έξω. Ο πυλός είναι ακάθαρτος με μαύρο χρώμα και στην επιφάνεια φέρνει επίχρισμα στιλπνό, διαφανές, καστανού χρώματος. Πινάκια με παρόμοιο σχήμα και με κυματοειδή διακόσμηση στο χείλος, βρέθηκε(ένα όστρακο) πρόσφατα στα Spile-Himare(45), και απαντούν παλιότερα παράλληλα στην Maliq II a, όπου στην περιγραφή του κυπέλλου αναφέρεται η κυματοειδής διακόσμηση και η λειασμένη καστανόμαυρη επιφάνεια(46).
Ελάχιστα όστρακα ανήκουν σε βάσεις αγγείων. Από την ποιότητα του πηλού και το σχήμα είναι δυνατόν να συμπεράνουμε το είδος των αγγείων από τα οποία προέρχονται. Η επίπεδη βάση (σχεδ. Ι: 13) έχει μεγαλύτερο πάχος από το τοίχωμα του αγγείου και προέρχεται από χοντροειδή μάλλον σκεύη. Η κωνική βάση (σχεδ.Ι:14) αντιπροσωπεύεται μόνο από ένα όστρακο κατασκευασμένο από καθαρό γκρίζο πηλό με κίτρινο επίχρισμα. Στο τοίχωμα του κωνικού τμήματος υπάρχει κυκλική (διαμ. 0,02μ.) οπή. Προέρχεται μάλλον από καρποδοχείο. Κωνικές βάσεις με τρύπα στο τοίχωμα είναι γνωστές στην Gajtani I(47).
Οι λαβές αγγείων είναι λειτουργικές και διακοσμητικές. Στις λειτουργικές λαβές ανήκουν οι κυλινδρικές και ταινιωτές. (σχεδ. Ι: 15-17). Οι μεγαλύτερες σε μέγεθος κυλινδρικές λαβές είναι οριζόντιες με τομή ημικυκλική και σπάνια έχουν έμπιστη διακόσμηση (επίπεδη επιφάνεια) στο επάνω μέρος της κορυφής. Αυτές οι λαβές είναι κατασκευασμένες από πορώδη πηλό με αρκετούς μικρούς λίθους και προέρχονται από μεγάλα αγγεία. Σπάνιο τύπο αποτελούν κάθετες κυλινδρικές λαβές, οι οποίες υψώνονται πάνω από το χείλος. Η ταινιωτή κάθετη λαβή (σχεδ. Ι: 17) έχει την εξωτερική επιφάνεια αυλακωτή και στην μέση της αυλάκωσης απλό χαμηλό ανάγλυφο. Διακοσμητικού χαρακτήρα λαβές είναι απλές ανάγλυφες ταινίες με ημικυκλικό σχήμα κάτω από το χείλος (σχεδ. Ι: 10). Παρόμοιες χαμηλές απλές ανάγλυφες διακοσμήσεις είναι γνωστές στην Αλβανια( Maliq III a-b,Shkoder)(48), και Κεντρική Μακεδονία(49). Στην Ήπειρο(Terovo,Dodoni), αυτή η ανάγλυφη διακόσμηση, παρουσιάζεται αργότερα(50). Με διαφέρον είναι ως διακόσμηση η σχοινοειδή ανάγλυφη ταινία (σχεδ.I: 4) Η οποία είναι γνωστή στης Maliq III a-b(51)και Gajtan I(52).Η σχοινοειδής ανάγλυφη διακόσμηση στην νομός Ιωαννίνων, χρονολογείται από την πρώιμη μέχρι και την ύστερη εποχή του χαλκού(53).Στις φιάλες τύπου Α και Β παρουσιάζονται αβαθείς στικτές διακοσμητικές εγκοπές εξωτερικά, στη μέση του αγγείου, ή κάτω από το χείλος (σχεδ. Ι: 3,7). Παρόμοιες διακοσμητικές εγκοπές είναι γνωστές στην Αλβανία (Maliq III a-b, Selce)(54). Στην Κεντρική Μακεδονία, παρόμοιες διακοσμητικές εγκοπές παρουσιάζονται αργότερα(55). Στην Shkodra παρουσιάζονται κατακόρυφες εγκοπές πάνω στο χείλος(56).Στην Ήπειρο (Kastritsa, Άριστη Ιωαννίνων)(57), οι αβαθείς στικτές εγκοπές παρουσιάζονται ασύμμετρα σε όλη την εξωτερική επιφάνεια του αγγείου. Ως διακόσμηση παρουσιάζονται και τα κυματοειδή σχήματα στο επάνω μέρος του χείλους στα πινάκια και στα ευρύστομα αγγεία (σχεδ. Ι: 11, 12). Παρόμοιες κυματοειδές διακοσμήσεις είναι γνωστές στην Maliq και στα Spile, τα οποία τα αναφέραμε παραπάνω(58). Η κυματοειδής διακόσμηση στην Dodona βρίσκεται σε όστρακο που έχει και σχοινοειδή διακόσμηση(59).
Λίθινο εργαλείο. Από την τομή Α (δάπεδο κτισματος) προέρχεται λίθινο εργαλείο (πέλεκυς) από γρανίτη με γκριζοπράσινο χρώμα και μελανές κηλίδες (σχεδ. Ι: 18. Εικ. 10 α). Παρόμοιοι πέλεκυς έχουν βρεθεί στην Ήπειρο (Κόνιτσα, Πρέβεζα)(60).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
45- Spile-Himare(45) Δοκιμαστικές τομές από Αρχαιολογική Αγγλική Αποστολή το 2002-2003. Τα λίγα όστρακα του στρώματος(επιχώσης) της εποχής του Χαλκού και το όστρακο με κυματοειδή διακόσμηση, είναι παρόμοιες(όσο αφορά την σύσταση πυλού, ψήσιμο και χρώμα) με αυτά της φάσης Kukum I . Ευχαριστώ πολλοί την Αρχαιολογική Αγγλική Αποστολή που μου έδωσε δυνατότητα να δω το υλικό.
46- Maliq II a. F. Prendi, 66, tab. XI: 15.
47- Gajtan. B. Jubani, 1972, tab. II: 7.
48- Maliq III a-b. Prendi, 1966, tab. XIV: 13, 14, 17; Shkoder. Hoxha, 87, tab. I:17, 27.
49- Κεντρική Μακεδονία, Γραμμένος, 1997, πιν. ΧΙΧ: 29, 31.
50- Dodoni. Hamond, 1967, fig. 12. Hamond, 67, Terovo, fig. 16, κατηγορία 2.

51- Maliq III a-b. Prendi, 66, tab. XIV: 1, 3.
52-- Gajtan. Jubani, 72, fig. 2 a, tab. VI:5.
53- Andreu, Νέες προϊστορικές θέσεις στην Ήπειρο, «Φήγος», Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1994, f. 240, Άριστη Ιωαννίνων. fig. 16, f. 253. Κρύο Ιωαννίνων. fig. 20,21.
54- Maliq III a-b. Prendi, 77-78, tab. III: 7-8; Selcë. Ceka, 85, tab. IV: 1, 2
55- Κεντρική Μακεδονία, Γραμμένος, 1997, πιν. Χ: 3.
56- Shkoder. Hoxha, 1987, tab. I:6.
57- Kastritsa. Hamond, 67, fig. 7: 3. Άριστη Ιωαννίνων. Andreu, 1994, fig. 16, f. 253. 58- Βλέπε σημειώσεις 45,46.
59- Dodoni. Hamond, 1967, fig. 12.
60- Dodoni. Hamond, 1967, fig. 18, 1 (a-c), f.314. Πρέβεζα(Παλιορόφορο). Ι. Αντρείου , 1994, εικ. 29.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
ΜΕΧ- Στην Μέσο Εποχή του Χαλκού η οχύρωση είναι ομοιόμορφη της προίγούμενης φάσης ΠΕΧ(Kukum I) Στους τοίχους δεν παρουσιάζονται διορθόματα. Οι κεραμικοί της φάσης ΜΕΧ(Kukum II, Ngure I), βρέθηκε μόνο στις οχυρώσεις Kukum και Ngure. Το παλαιότερο στρώμα Kukum ΙΙ, βρέθηκε στην ίδια τομή (C1) και αμέσως επάνω από το στρώμα Kukum Ι, αμέσως επάνω της, ακολουθεί το στρώμα φάση Kukum III. Το στρώμα Ngure I, βρέθηκε ως το παλαιότερο στρώμα, η οποία είναι η μόνη που απλώνεται, εδράζεται στο φυσικό έδαφος σε βάθος 1.30μ.. Μολονότι το πάχος του στρώματος φτάνει τα 0.40μ., σε καμία άλλη τομή, δεν εντοπίστηκαν αυτό το στρώμα. Αμέσως επάνω από το στρώμα Ngure I, ακολουθεί το στρώμα φάση Ngure IΙ. Τα στρώματα(επιχώσεις) Kukum ΙΙ., Ngure I που θα μπορούσαν να συσχετιστούν με το πάχος τους 0,40μ. και που αποτελούνται από καστανόχρωμο χώμα με μικρές και μεγάλες πέτρες, έχουν μικρότερη ποσότητα κεραμικής, από το προηγούμενο φάση Kukum Ι. Η κεραμική της φάσης Kukum ΙΙ., Ngure I, είναι όμοια με την κεραμική της προηγούμενης φάσης Kukum Ι. Ο πηλός, που προέρχεται από την περιοχή, είναι συνήθως χονδροειδής και περιέχει άμμο και χαλίκια. Είναι ακάθαρτος ακόμα και σε λεπτούς σκύφους ή φιάλες και συνήθως με χρώμα κάστανο σκούρο ή γκρίζος. Όμως, στην φάση ΜΕΧ, παρατηρείτε μια σαφής βελτίωση της τεχνικής της κεραμικής σε σχέση με αυτή της φάσης ΠΕΧ. Ο πηλός είναι συνήθως προσεκτικά ψημένος και δεν τρίβετε εύκολα. Χρησιμοποιείται πολύ συχνά επάλειψη των αγγείων με αραιό στρώμα πηλού. Λίγα όστρακα έχουν την επιφάνεια καλυμμένη με λεπτό στρώμα καθαρού πηλού με λειασμένη επιφάνεια με σκούρο καφέ χρώμα(61). Μόνο δύο όστρακα έχουν την επιφάνεια καλυμμένη με επίχρισμα στιλπνό, μαύρο χρώματος (μαύρο βερνίκι)(62). Γραπτά όστρακα δεν υπάρχουν. Σημειώσουμε πως στην επιφάνια της οχύρωσης Ngure βρέθηκε μόνο ένα όστρακο(λαβή μεγάλου αγγείου) που ανοίγει σε γραπτή κεραμική. Συνολικά στα στρώματα Kukum ΙΙ., Ngure I, μαζεύτηκαν 75 όστρακα .
Οι φιάλες τύπου Α (σχεδ. ΙΙ: 19-24) έχουν γενικά σχήμα ημισφαιρικό ή κωνικό με σιγμοειδή διατομή ή με χείλη που κλίνουν ελαφριά προς τα μέσα. Αυτό το σχήμα αντιστοιχεί στον τύπο Α των φιαλών της φάσης Kukum Ι. Παρόμοια σχήματα είναι γνωστά στην Αλβανία(Bajkaj, Maliq III c)(63) . Σπάνιο τύπο αποτελεί το 21 του σχεδ. ΙΙ,(εικ. 11) με σχήμα ημισφαιρικό και χείλη που κλίνουν έντονα προς τα μέσα. Αυτό το όστρακο έχει ημικυκλική απλή ανάγλυφη λαβή, λίγο κάτω από το χείλος, που χρησιμεύει ως σημείο συγκράτησης του αγγείου. Όμοιες λαβές είναι γνωστές στην Αλβανία64 (Gajtan). Ο συνηθέστερος τύπος των φιαλών Α είναι οι φιάλες με σιγμοειδή διατομή του σώματος και με χείλη που κλίνουν προς τα έξω. Το χαρακτηριστικό αυτό σχήμα δημιουργείται ουσιαστικά από την κλίση του χείλους προς τα έξω. Αυτή η ομάδα χαρακτηρίζεται από καλή ποιότητα της κεραμικής και την αμαυρόχρωμη λειασμένη επιφάνεια των οστράκων. Σπάνιο τύπο αποτελεί το 19 του σχεδ. ΙΙ με παχύ χείλος και ισόπαχο το τοίχωμα και ανήκει στα αγγεία με χονδροειδή σκεύη.
----------------------------------------------------------------------------------------------
61- Όστρακα από μονόχρωμα χονδροειδή αγγεία και ακάθαρτο μαύρο πηλό με καφέ χρώμα στη λειασμένη επιφάνεια έχουν βρεθεί στα Kastritsa, Dodoni, Koutsoulio. Hamond, 1967, p. 292. Καστριτσα, Ιωαννίνων. Δακαρής 3, ΠΑΕ, 1952, σελ. 372-377, Κατηγορία 2.
62- Αυτή η τεχνική έχει την αρχή της στην νεολιθική κεραμική και συνεχίστηκε στην εποχή του χαλκού. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε στα αγγεία του Gajtan και συνεχίστηκε μέχρι την εποχή του Σιδήρου. Jubani, La ceramique en la citadelle illirienne de Gajtan, «Iliria», 1983, 2, f. 248-249. Όπου αναφέρεται η καινούρια χρονολόγηση της προϊστορικής θέσης στο Gajtan.
63- Bajkaj. Dh. Budina, Les fouilles archθologiques de la nθkropole tumulaire de Bajkaj, «Buletin arkeologjik», Tiranë, 1971, f. 15-18. Maliq III c. Prendi, 77, tab. ΙV: 2.
64- Gajtan II. Jubani, 72, tab. XII: 4.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Εξαίρεση αποτελεί το 20 του σχεδ. ΙΙ που έχει κυλινδρική λαβή, η οποία αρχίζει από το χείλος, υψώνεται προς τα πάνω και κατεβαίνει στο σώμα. Αυτό το όστρακο χαρακτηρίζεται από την κάλυψη της επιφάνειας με επίχρισμα στιλπνό, μαύρου χρώματος. Το σχήμα αυτό είναι γνωστό στην Bajkaj και Cuke 65, στην Ήπειρο66 (Koutsoulio) και στην Αλβανία67 (Maliq III c). Συνήθως το σιγμοειδές σχήμα χρησιμοποιείται στις ανοιχτές φιάλες (σχεδ. ΙΙ 22-24). Είναι το χαρακτηριστικό σχήμα της περιόδου και κατάγεται από τη νεολιθική περίοδο. Αυτό το σχήμα είναι πολύ διαδεδομένο και υπάρχει στην ΝΔ. Αλβανια( Bajkaj,Cuke, Vodhine) 68, στην Ήπειρο69 (Kastrice ), στην Λεύκας70 και στην Αλβανία71 (Maliq III c). Από αυτό το τύπο φιαλών ξεχωρίζει το 24 του σχεδ. ΙΙ που το χείλος είναι πολύ πιο λεπτό από το τοίχωμα.
Οι φιάλες τύπου Β (σχεδ. ΙΙ: 25-27) έχουν χείλη τριγωνικής διατομής που κλίνουν προς τα έξω. Το 25 και το 26 του σχεδίου ΙΙ παρουσιάζουν τριγωνικά χείλη με επίπεδο το επάνω μέρος, με κλίση προς τα έξω. Παρόμοιο σχήμα με το 5 και 6 του σχεδ. Ι από το τύπο Β του στρώματος Kukum I, όπως παρόμοιος είναι και ο πηλός και το ψήσιμο. Ξεχωρίζει το 27 του σχεδ. ΙΙ με χείλος τριγωνικής διατομής, με ελαφρά λοξό προς τα μέσα το επάνω μέρος και έντονη κλίση (κάμψη) προς τα έξω. Αυτό το όστρακο έχει καλό ψήσιμο και αμαυρόχρωμη λειασμένη επιφάνεια. Παρόμοια σχήματα είναι γνωστά στην Χαονία72 (Bajkaj, Çuka και Vodhine), στην Kastrice73 και Leucas74 .
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
65- Bajkaj: Budina, 71, tab. I: 4. Çuka: M. Korkuti, Nje depo Un dθpτt votif de l'βge du Fer ΰ Çuke, «Iliria», 1990-1, Tirane, tab. III: 1-4.
66- Koutsoulio. Hamond, 67, fig. 13: a-2.
67- Maliq III c. Prendi, 66, tab. XVI: 1-4; Prendi, 77- 78, tab. II: 7-10.
68- Bajkaj. Budina, 71 tab. II: 1; ταb. ΙΙ: 2; Çuka. Korkuti 90, tab. I: 6, 7, 8; Vodhine. Prendi, 77-78, tab. VI: 3, 6, 7.
69- Kastritsa. Hamond, 67, fig. 10. f.
70- Leucas. Hamond, 1967 fig. 10. i.
71- Maliq III c. Prendi, 77-78, tab. IV: 6; V: 8.
72- Bajkaj. Budina 75, tab. I: 7-8. tab. II:1; Çukë. Korkuti, 90, tab. I: 9, 12; III: 7; Vodhine. Prendi, 77-78, tab. VI, 2, 6, 7.
73- Η τριγωνική διατομή με κλήση προς τα έξω του χείλους είναι χαρακτηριστικός τύπος στην Κastrica: Hamond , 1967, p. 291.
74- Leukas. Hamond, 1967, fig. 10: h.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Χαρακτηριστικό για την ΜΕΧ εποχή (Kukum I, Ngura II) της Χαονίας είναι η παρουσία των λειτουργικών λαβών Wish-Bone. Σπάνιο τύπο αποτελούν δύο τμήματα κάθετων λαβών με μαστοειδή απόφυση στην κορυφή (σχεδ.ΙΙ: 28,29). Το 28 του σχεδίου ΙΙ έχει καλή ποιότητα κεραμικής και την επιφάνεια καλυμμένη με παχύ βερνίκι που αποκτά ιδιαίτερη λάμψη. Παρόμοια σχήματα λαβών είναι γνωστά στην Κεντρική Μακεδονία75, και Αλβανία76. Επιπλέον έχει κυλινδρικές λαβές με μαστοειδή απόφυση στην κορυφή.(σχέδ.30-32). Αυτές οι λαβές ανήκουν στις φιάλες με σιγμοειδές τοίχωμα. Παρόμοια σχήματα λαβών είναι γνωστά και σε άλλες προϊστορικές θέσεις όπως στην Ήπειρο77Κεντρική Μακεδονία78. Από τα μεγάλα αγγεία έρχονται κυλινδρικές οριζόντιες και κάθετες λαβές.(σχέδ. 33-35),τα οποιήα εμφανίζονται από την πρώιμη εποχή του χαλκού. Παρόμοιες λαβές είναι γνωστά στην Ήπειρο(Τέροβο)79. Η διακόσμηση στην ΜΕΧ είναι πλαστική και ομοιόμορφη με την διακόσμηση της προηγούμενης φάσης ΠΕΧ (Kukum Ι), αλλά με παραλλαγές που δείχνουν ότι η ΜΕΧ είναι συνεχόμενη αλλά και προχωρημένη. Η εμπίεστη με νύχια διακόσμηση παρουσιάζεται σε χονδροειδή σκεύη (σχεδ. ΙΙ: 35). Επίσης, όστρακα από μεγάλα αγγεία φέρουν ανάγλυφη ταινία (που μάλλον περιτρέχει τα αγγεία) που έχει στην κορυφή βαθιές εγκοπές δημιουργημένες με εργαλείο. (σχεδ.ΙΙ. 24). Παρόμοιες εμπίεστες διακοσμήσεις είναι γνωστές και σε άλλες προϊστορικές θέσεις (80). Η μαστοειδής (ημισφαιρική) απόφυση διακόσμησης παρουσιάζεται σε όστρακα με λεπτό τοίχωμα. Ένα από αυτά (σχεδ. ΙΙ: 36) χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ποιότητα υπόλευκου πηλού που έχει υποστεί εξαιρετικό ψήσιμο, με αποτέλεσμα το σχετικά λεπτό τοίχωμα να είναι σκληρό. Επιπλέον η ανοιχτόχρωμη επιφάνεια καλύπτεται από παχύ στρώμα μαύρου βερνικιού και καταλήγει σε γυαλισμένη επιφάνεια. Τέτοια ποιότητα είναι ασυνήθιστη για την περιοχή και ίσως η προέλευσή της θα έπρεπε να αναζητηθεί αλλού. Μαστοειδείς ημισφαιρικές αποφύσεις είναι γνωστές στην Ήπειρο(Kutsoulio)81και στην Αλβανία(Mat,Maliq)82. Ως διακόσμηση αποτελούν οι μαστοειδείς αποφύσεις στις λαβές (σχ. ΙΙ: 30-33) και η μορφή των λαβών Wish-bone (σχ. ΙΙ: 28-29). Οι λαβές Wish-Bone, εμφανίζονται για φορά στην Χαονία .Μέχρι τώρα επικρατούσε η άποψη πως αυτές οι λαβές βρίσκονται μόνο στις προϊστορικές θέσεις της ΝΑ Αλβανίας(83) και η καταγωγή τους από την γειτονική Μακεδονία που όπως αναφέραμε είναι πολλοί γνωστά. Η μοναδική εμφάνιση της γραπτής κεραμικής στην Χαονία παρουσιάζεται σε ένα όστρακο, το οποίο βρέθηκε στην Ngura . Πρόκειται για μια μεγάλη λαβή, απροσδιόριστου σχήματος, (μάλλον από πίθο) με γραπτή διακόσμηση ταινίας (πλάτος 0,01cm.) με καστανόμαυρο χρώμα πάνω στην ερυθρή επιφάνια. Είναι η πρώτη παρουσία της γραπτής και μάλλον μυκηναϊκκής84 κεραμικής στην Χαονία και την ευρύτερη περιοχή. οποία βοηθάει για την χρονολόγηση της φάσης Ngura I. Η κεραμική της Ngura από πρώτη εκτίμηση έχει παρατηρηθεί παρόμοια με την κεραμική της ΜΕΧ στην MaliqIII c (85).
Διάφορα ευρήματα. Από το στρώμα Ngura Ι έρχεται και ένα λίθινο εργαλείο (πελέκι) από γρανίτη με γκρίζο χρώμα (σχεδ. ΙΙ: 38).

75- Γραμμένος, 97, πιν. ΙV: 6; ΧΙΙ: 2, σελ. 58, 65; πιν. ΧVΙΙ: 13, σελ. 27.
76- Αλβανία (Maliq III b). Prendi, 66, , tab. XV: 21;
77- Hamond, 67, Terovo, fig. 11, b 5, fig. 13, b 5, b 15. Visani. fig. 13. c1.
78- Γραμμένος, 1997, πιν. II: 12; V: 3; ΧΙV: 4.
79- Hamond, 1967. Terovo, Fig. 11: a, b 2, b 4, b 6.

80- Εμπίεστη διακόσμηση με νύχια και ανάγλυφη ταινιωτή διακόσμηση με δάκτυλα και με εργαλεία αναφέρονται στην Χαονία, Hamond, 67, p. 290, Velca κατηγορία 1α, fig. 5, και στην Ήπειρο, Hamond, 67, p. 292, Dodona: fig. 12, p. 300, Kastritsa: fig. 7. 2, 4, p. 292; Terovo και Koutsoulio: fig. 15: 3, κατηγορία 2 and 3, p. 301. Επήσεις ένα όστρακο με ανάγλυφη ταινιωτή διακόσμηση με Έμπιστη με εργαλείο βρέθηκε πρόσφατα στα Spilea(Himare),βλέπε σημείωσεις 45,47.
81- Koutsoulio Hamond, 1967, fig. 14: a3, κατηγορία 2 and 3, p. 301.
82- Mat Β.Δ. Αλβανία: ΖΗ. Andrea, Mendime per origjinen dhe vazhdimesine e ktures se Bronxit ne krahinen e Matit. A propos de la genese et de la continuite de la culture de Mat ΰ l' θpoqure du Bruze, «Ιliria», 1985-2, tab. I: 2, 13. 85-2, tab. I: 21, 22; Στην Ν.A Αλβανία, απαντούν, παλιότερα παράλληλα. Prendi, 77-78, Maliq III a-b, tab. III: 5, 6.
83- Bodinaku, 82, f. 74.
84- Η εμφάνιση της Μυκηναϊκή κεραμική είναι μοναδικό φαινόμενο στην ευρύτερη περιοχή της Χαονίας αλλά και για ολόκληρη την Αλβανία. Koçi, 82, f. 83. Πιθανώς αυτή η (Μυκηναϊκή) κεραμική έφτασε στην παραλία μέσω των εμπορικών επαφών με την Δ. Ελλάδα. Koci, 91, f. 59.
85- J. Koci, Germime…1975, f. 65.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Κτίρια. Στις οχυρώσεις του πρώτου τύπου (ΠΕΧ και ΜΕΧ) εσωτερικά του περιβόλου δεν εντοπίστηκαν κατάλοιπα κτισμάτων (κτιρίων) εκτός από αυτό της τομής Α στην οχύρωση Kukum (εικ. 2), το οποίο απέχει 2μ. βόρεια από τον περίβολο και 5μ. ανατολικά από την είσοδο. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίριο διαστάσεων 4x3m. (εικ. 12). Οι τοίχοι έχουν περίπου ίδιες διαστάσεις (πλάτος 0.65μ. έως ο,70μ.), διατηρούνται στο θεμέλιο και εδράζονται στο φυσικό βράχο. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι με δύο σειρές από λίθους ακατέργαστους και τρίτη ενδιάμεσα σειρά. Όσο για το συνδετικό κονίαμα χρησιμοποιείται χώμα. Ο δυτικός τοίχος (πλάτος 0,70μ.) σώζεται σε όλο του το μήκος 4,40μ. Ο νότιος τοίχος με πλάτος 0,65μ. και το μήκος 5,40μ. σώζεται τμηματικά (δε σώζεται τμήμα περίπου 1,90μ. στη μέση). Ο βόρειος τοίχος σώζεται σε μήκος 4,30μ. Το δυτικό τμήμα (μήκος 1,10μ.) δε σώζεται (ΒΑ γωνία). Ο ανατολικός τοίχος σώζεται σε όλο του το μήκος 2,90μ. Στη ΒΑ γωνία υπάρχει μια απόσταση 1μ. κενό, η οποία πιθανόν να είναι η είσοδος. Το εσωτερικό δάπεδο είναι στρωμένο με πατημένο χώμα, όπου βρέθηκαν όστρακα και το λίθινο εργαλείο τα οποία συνέδεαν το κτίσμα με την οχύρωςη(86). Στις οχυρώσεις του πρώτου τύπου εντοπίστηκαν κατάλοιπα κτισμάτων(οικίες) και εξωτερικά των περιβόλων στην Kukum 2, Ngure 20 ,και στην Cipi 1 κτίσμα . Αυτά τα κτίσματα σχετίζονται με την φάσης τις κατοίκισης της ύστερης εποχής του χαλκού και σχετίζονται με της επιδιορθώσεις στους περιβόλους(87).Όσο αφορά την κεραμική που βρέθηκε εσωτερικά τους, ήταν καλύτερης ποιότητας. .

85- Τα όστρακα, τα οποία βρέθηκαν επάνω στο δάπεδο του κτιρίου, είναι σε μεγάλο ποσοστό καλύτερης ποιότητας σε σχέση με τις άλλες τομές. Σε αυτό το δάπεδο βρέθηκε και το λίθινο πέλεκυς. Επίσης, το δεδομένο ότι είναι μοναδικό λιθόκτιστο κτίριο αποδεικνύει την οικονομική διαφορά του ιδιοκτήτη του. Όσο αφορά την λιγοστή κεραμική που βρέθηκε σε τομή εσωτερικά και δίπλα του περιβόλου υποθέτουμε ότι σχετίζονται με ξύλινα κτίρια τα οποία άνηκαν στους φτωχούς βοσκούς.
86- Το θέμα αυτό θα συζητηθεί στις δεύτερο τύπο οχυρώσεων.
---------------------------------------------------------------------------------------------