(Sprove nga Prof.Aleko Minga)
...Kete sprove te shkelqyer te Prof.Aleko Minges,ma pat derguar ketu e nje vit me pare,nje shoqe nga Holanda.E lexova me shume kenaqesi,pothuajse me nje sentiment prej te mrekulluari.Por shoqja ime m'u lut te mos ta publikoja ne internet nga qe teksti ne fjale i qe derguar asaj,ne menyre konfidenciale,nga njeri i afert i autorit.
...Ne nje kohe kur,ne Shqiperi,arti dhe kultura ne pergjithesi jane 'prapa liste' e kur fatet e saj, kane rene ne duart e njerezve me se shumti medioker,mund te them se sprova te tilla,perbejene vertet eveniment,nga qe rralle te ndodh te lexosh diçka per te qene,me mendime te tilla qe rrezatojne drite e dije,perkushtim e qyteterim.Simbad
***
Prof. Aleko MINGA
MEDITIM PER NJE DEBAT TE MPREHTE
(Leksion i mbajtur ne Fakultetin e Shkencave të Natyrës, UT, më 10 qershor 2006)
Në fund të viteve ’50 u botua në Angli eseja “Dy kulturat” e shkruar nga Çarlz Snou (Snow). Ajo prekte çështjen e mprehtë të çarjes së madhe midis dy përbërësve të kulturës njerëzore, shkencave matematiko-natyrore e teknike në njërën anë dhe artit, letërsisë e kulturës humanitare në anën tjetër. Çarja, e shndërruar tanimë në një hon të frikshëm, sipas autorit, i kishte shkëputur e shkatërruar kanalet e komunikimit midis tyre. Ato rrinin të largëta e si pole të kundërta, aq sa mund të flitej për dy kultura gati-gati të alergjizuara njëra ndaj tjetrës. Buzëqeshjet e ftohta të mirësjelljes që shkëmbenin më parë, sipas Snout, ishin flakur tej për t’ua lënë vendin ngërdhjeshjeve hakërruese.
Dalja në dritë e esesë shkaktoi një reagim të menjëhershëm në mjediset intelektuale. Ndoshta për këtë ndikuan dy faktorë. Së pari, personaliteti i autorit ishte i veçantë. Çarlz Snou ishte i njohur në qarqet shkencore si fizikan me reputacion. I formuar në kudhrën universitare të Kembrixhit të famshëm, ai pati një karrierë të shpejtë e të shkëlqyer. Doktor shkencash në moshën 25-vjeçare, Snou u bë i lakmuar nga institucionet më në zë të kohës për hir të talentit dhe forcës së logjikës të shprehur në studimet e tij. Kishte punuar në laboratorët kërkimore më të mira të Anglisë dhe pat qenë nxënës i Radherfordit (Rutherford) të madh. Gjatë kohës së Luftës së Dytë Botërore kishte një post shumë të lartë dhe me përgjegjësi në Ministrinë e Luftës. Por Ç. Snou njihej ca më shumë si shkrimtar. Penës së tij i përkasin disa romane interesante, të përkthyera në disa gjuhë. Një ndër ta (“Vdekja në anije”) është përkthyer edhe në shqip. Rrethana e dytë ishte stili intrigues i paraqitjes së ideve në ese. Fjalitë e mprehta si tehu i bisturisë çanin drejt e në zemër të problemeve. Atyre u jepte peshë materiali i madh i një anketimi tepër të gjerë. Ishin pyetur rreth 40 mijë shkencëtarë (pak më shumë se një e katërta e punonjësve shkencorë të Anglisë) dhe gati 80 mijë inxhinierë. Përgjigjet ishin shokuese. Sa për ilustrim, në qarqet shkencore e teknike mbizotëronte mendimi se artistët e shkrimtarët, për të cilët qenë të huaja shumë procedura “bashkëkohore” intelektuale, ishin margjinalizuar në një geto krijuesish që, në thelb, meritonte etiketën “antiintelektuale”.
Eseja cekte një nerv të zhveshur, prandaj debati që shkaktoi nuk u shua aspak si flakë kashte, siç ndodh rëndom në kohën tone të tejmbushur me ngjarje nga më sensacionalet. Polemikat, sa dukej që platiteshin dikund, shpërthenin po aq virulente në një vatër tjetër. Mjaft interesante ishte përplasja e mendimeve në debatin me etiketën emblematike “Fiziki i liriki” (fizikanë dhe lirikë) që tërhoqi shumë emra të njohur të elitës intelektuale, por edhe pjesëmarrës të tjerë në vitet ’60 dhe e rriti së tepërmi tirazhin e “Literaturnaja gazeta”-s për kohën e gjatë që vazhdoi. Pa e rënduar më tej kronikën e pasur të diskutimeve të kësaj natyre, po përmend një artikull të kohëve të fundit me titull “Matematika dhe poezia, sa i thellë është hendeku midis tyre?”, botuar në Amerikë që shërbeu si shkëndijë për t’i dhënë debatit tanimë “të vjetër” një flakërim të ri.
Me aq sa kam mundur, e kam ndjekur çështjen e “dy kulturave”. I prirur më fort me zemër për ta perceptuar “ndarjen” si një përjetim të dhimbshëm, kam qenë dhe jam në anën e atyre që e shohin kulturën si një tërësi të aspekteve të saj të larmishme e të diferencuara. Dhe pikërisht në rrugën e përjetimit emocional, jam përpjekur të qëmtoj edhe argumente me karakter logjik, disa nga të cilat dëshiroj t’i ndaj me këtë auditor të nderuar.
Ndonjëherë edhe një mbresë merr vlerën e një argumenti. Duke lexuar shkrimet e shumta të “palës” së shkencëtarëve, në polemikën e përmendur të binin në sy dy mënyra të ndryshme të parashtruari: njëra me një stil të prerë, protokollar, logjik por paksa të ftohtë, me fakte të përzgjedhura në koherencë me qëndrimin e mbajtur, ndërsa tjetra, duke e ruajtur disi më të fshehur logjikën e brendshme, e përcillte mendimin nën një shoqërim më emocional dhe përdorte edhe mjete të huajtura nga fushat e kulturës jashtë specialitetit të autorit. Pa mëdyshje, pavarësisht nga qëndrimi që mbronin, autorët që shkruanin në mënyrën e dytë ishin më mbresëlënës. Nuk ishte fakt pa domethënie vlera e një “kulture të integruar” qoftë edhe në caqet e një shkrimi të shkurtër. Natyrisht, një “argument” i tillë duket dhe është tepër semplist. Por përpara se të parashtrojmë argumente të tjera , më me peshë, le të përpiqemi të bëjmë një ekskursion të shkurtër historik për të parë marrëdhëniet ndërmjet dy pjesëve të mëdha të kulturës njerëzore në disa momente të rëndësishme.
***
Një përpjekje e parë në rrafshin teorik e të përgjithshëm për të gjetur një bazë të unitetit të kulturës është ideja e pitagorianëve, sipas së cilës bota do të ishte një kaos e një shumësi kundërtish sikur ato të mos ishin bashkuar të gjitha në kozmosin në një harmoni që është hyjnore dhe qëndron në raporte të caktuara numerike. Këto raporte janë të përjetshme, ndërsa çdo gjë tjetër zhduket. Pitagorianët ngulmonin që intelekti duhej të vihej në kërkim të këtyre raporteve në të gjitha shfaqjet e veprimtarisë njerëzore. Deviza e pitagorianëve “gjithçka është numër” do ta bënte numrin bazë të unitetit të kulturës. Natyrisht kulti i numrave nuk ishte thjesht një mendjeshkrepje e rastësishme. Në kërkimet e tyre konkrete pitagorianëve u kishte bërë përshtypje të thellë që dukuri cilësisht krejt të ndryshme kishin veti matematike të njëjta. Atëherë kjo i shtyu të mendonin se numri duhej të ishte jo vetëm një fillesë e sigurt e qëndrueshme, por edhe një kusht për të kuptuar qartë dukuritë, sepse thelbi i këtyre të fundit shprehej në raporte numerike. U takon pitagorianëve zbulimi i raporteve numerike në themel të akordeve harmonike në muzikë, ndërtimi i shkallës muzikore, etj. Falë pitagorianëve muzika u bë pjesë thelbësore e matematikës, e cila veç saj përfshinte aritmetikën, gjeometrinë dhe astronominë dhe kjo katërshe ose quadriviumi i famshëm ishte e domosdoshme të përvetësohej nga çdo njeri i kulturuar.
Nuk do të ndalem në të tjera raporte numerike, respektimi i të cilave u bë një normë e pranuar në ndërtime arkitektonike për të arritur që ato të ishin me një bukuri e hijeshi të pashoqe, por më vjen mirë të përmend se në Partenon u përdorën edhe raporte tepër të holla ndërmjet pjesëve të strukturës arkitekturore për të korrigjuar edhe iluzione optike karakteristike për shikimin njerëzor. Raporte të kësaj natyre të pjesëve të trupit njerëzor kishin parasysh edhe skulptorët në realizimin e veprave të papërsëritshme që nxorën duarsh. Madje, praktika bashkëkohore në konkurset e bukurisë për t’i dhënë çmimin vajzës masat e së cilës i afrohen më shumë një standardi të caktuar është vazhdim i interesit grek për një figurë ideale.
Aristoteli shpreh një ide interesante që po e jap disi të perifrazuar: qëllimi i natyrës dhe ligjet e saj të rrënjosura thellë priren në aspektet e larmishme në të cilat shfaqen drejt një forme a një tjetre të së bukurës. Prandaj grekët nuk ngurronin t’i konsideronin pa mëdyshje aritmetikën, gjeometrinë dhe astronominë muzikë të shpirtit dhe art të mendjes. Por njëherësh edhe arti grek është çmuar si art i intelektuales, sepse është vepër jo vetëm e artistëve me shije të hollë, por edhe me mendje të kthjellët e të qartë.
Edhe shkenca dhe arti grek janë pjellë e të njëjtit qytetërim. Në veprat greke, qofshin shkencore a artistike, pasqyrohet fakti që ato e shohin gjithësinë sub specie aeternitas (në prizmin e me bukurinë e përjetësisë). Atyre u intereson universalja dhe e përjetshmja dhe jo individualja dhe vegimtarja. Janë vetitë e rrethit ideal ato që paraqesin interes dhe jo natyra efemere, fjala vjen, e rrathëve që formohen në sipërfaqen e një pellgu kur hedhim një gur. Po kështu, arti grek i periudhës klasike rreket të evokojë dhe të përshkruajë jo cilësitë e njerëzve të veçantë, por të njeriut në përgjithësi. E përsosura është nga natyra e saj e vërtetë e përjetshme, prandaj vetëm gjendja e përsosur ia vlente të soditej. Në këtë vështrim e bukura është sa përvojë emocionale, po aq edhe intelektuale.
Vihen re ndikime interesante të kulturës shkencore në kulturën letraro-artistike. Kështu, dihet që gjeometria euklidiane është statike. Në të nuk hetohen vetitë e figurave të ndryshueshme. Atmosfera tepër e qetë e tempujve grekë e pasqyron këtë. Mendja dhe shpirti aty janë në paqe. Edhe në skulpturën greke figurat janë statike, të përmbajtura, psikologjikisht të qeta.”Hedhësi i diskut” i Mironit, që është duke bërë një sforcim fizik të jashtëzakonshëm, është i qetë dhe i patrazuar, “si të ishte një anglez duke pirë çajin”, siç thotë Morris Klajni (Kline). Edhe karakteri statik i dramës greke është vënë në dukje. Në të ka pak ose aspak veprim. Qysh në fillim të dramës na paraqitet një njoftim i plotë i ndodhive të mëparshme që shtrojnë një problem apo gjendje të vështirë e të papëlqyer për personazhet e përfshira dhe vetë drama ka të bëjë me beteja mendore dhe bëma të vogla që ndodhin në kuadrin e një përfundimi thuajse të parashikuar.
I lidhur me karakterin statik të dramës greke është edhe një tipar tjetër që gjendet edhe në gjeometrinë euklidiane. Tragjeditë greke e vënë theksin te mekanizmi i fatit ose i domosdoshmërisë. Personazhet në një dramë duket se nuk kanë vullnetin ose fuqinë për të marrë vendime, por drejtohen nga forca të fshehta, të mistershme. Kështu, Edipi shtyhet në mënyrë të pamëshirshme drejt incestit dhe atvrasjes. Veprimi i fatit lidhej me shtrëngimin e qenësishëm të përdorimit të arsyetimit deduktiv, i cili nuk e lë të lirë matematikanin të zgjedhë përfundimet që mund të nxjerrë prej premisave, por e detyron të pranojë pasojat e domosdoshme.
Një pikë kulmore dhe shumë të frytshme në gërshetimin e artit e kulturës humaniste dhe shkencës e teknikës shënon Rilindja evropiane. Stili i ri, i përpunuar nga arkitektura dhe artet figurative kërkoi ripërtëritjen e teknikës së vizatimit, dizenjos dhe kjo ishte një arsye që artistë të shquar e ndjenë nevojën e matematikës dhe tërhoqën vëmendjen ndaj saj. Artisti i Rilindjes iu kthye matematikës jo vetëm sepse kërkonte të riprodhonte natyrën, por edhe sepse ishte i ndikuar nga filozofia e rigjallëruar greke. Ai u mëkua me doktrinën sipas së cilës matematika është thelbi i botës reale dhe se gjithësia është e rregullt dhe e shpjegueshme racionalisht nëpërmjet gjeometrisë. Artisti besonte se për të depërtuar në domethënien e fshehur, pra në realitetin e temës që rrekej të shpaloste në pëlhurë, duhej ta sillte atë në përmbajtjen e saj matematike. Një dëshmi shumë interesante e orvatjes së artistit për të zbuluar thelbin matematik të subjektit gjendet në një nga studimet e Leonardo da Vinçit për përpjesëtimet. Në të ai përpiqet të pajtojë strukturën e njeriut ideal me figurat ideale, katrorin dhe rrethin.
Kur aty nga fundi i shekullit të 13-të piktorët u bënë të vetëdijshëm se piktura mesjetare ishte e pajetë dhe joreale u përpoqën ta modifikonin atë. Ndryshimi i pritur dhe kthesa e vërtetë do të vinte vetëm atëherë kur u kuptua se problemi i perspektivës duhej shqyrtuar shkencërisht dhe se çelësi i trajtimit të saj ishte gjeometria. I pari nga një plejadë e shquar artistësh që filluan të eksploronin natyrën me teknika karakteristike për artin e tyre, por që kishin saktësisht frymën dhe qëndrimin e zbuluesve që po atë kohë hodhën themelet e shkencës moderne, ishte arkitekti i madh i epokës, Bruneleski (Brunelleschi), pionieri i përpunimit te sistemit te perspektivës. Arti aspironte të këqyrej si formë e dijes dhe si shkencë, ndërsa pritej e shpresohej që gjeometria të vinte mbi të një vulë respektueshmërie. Në studimin “Della Pittura” (1435) te Leon Batista Albertit, një nga mendjet më universale që nxori kultura humaniste, ai theksonte se kërkesa e parë që duhet të përmbushë piktori është të njohë gjeometrinë. Artet mësohen me arsye dhe me metodë, ndërsa zotërohen përmes praktikës. Edhe Leonardo da Vinçi i përbuzte ata që mendonin se mund ta shpërfillnin teorinë dhe të prodhonin art thjesht nëpërmjet praktikës. “Piktura është shkencë,- thoshte ai - prandaj ushtrimi i saj duhet gjithmonë të bazohet mbi një teori të shëndoshë”. Piero dela Françeska (della Francesca), që mund të konsiderohet teoricieni i perspektivës së re, në traktatin e tij “De Prospettiva pingendi”, jo vetëm e pasuroi ndjeshëm ndihmesën e Albertit, por shqyrtoi çështje të ndryshme të kësaj dege të gjeometrisë me një gjerësi e thellësi për t’u patur zili, prandaj me të drejtë çmohej edhe si një matematikanët më të mirë të shekullit të 15-të. Piktor me intelekt te mprehtë, dela Françeska i planifikonte matematikisht te gjitha veprat e tij deri në detajin më të vogël. Vendosja e çdo figure llogaritej të ishte korrekte në raport me figurat e tjera dhe me organizimin e pikturës në tërësi. Albreht Dyreri (Albrecht Dürer), një nga piktorët më të mëdhenj gjermanë të kohës, shkroi edhe një vepër për gjeometrinë me qëllim që t’ua bënte të njohur artistëve këtë disiplinë. Të gjithë autorët që përmenda më sipër përvijojnë pa mëdyshje se detyrë e perspektivës është përcaktimi i rregullave teknike për të ndërtuar një vizatim të përpiktë kur jepen objekti dhe pozicioni i syrit.
Një shembulli shkëlqyer i perspektivës së përsosur është “Darka e fundit” e Leonardos. Ajo është vizatuar për të dhënë saktësisht përshtypjen që do t’i bënte syrit në jetën reale. Shikuesi e ndjen sikur është në dhomë. Vijat që largohen në muret, dyshemenë dhe tavanin jo vetëm e japin thellësinë qartësisht, por konvergjojnë në një pikë të zgjedhur me qëllim që të jetë në kryet e Krishtit në mënyrë që vëmendja të përqendrohet tek ai. Figura e Krishtit formon një trekëndësh barabrinjës; ky element i vizatimit synonte të shprehte drejtpeshimin e ndjenjës, arsyes dhe trupit. Po kështu, “Shkolla e Athinës”e Rafaelit (Raffaello) është një vendosje e denjë arkitekturore në të cilën renditja e harmonishme, mjeshtëria e perspektivës, saktësia e përpjesëtimeve mishërojnë përsosurinë ideale të standardeve të vendosura.
Të gjithë piktorët rilindës e njihnin mirë gjeometrinë klasike. Por nevoja i shtyu ata të shkonin përtej saj, të futeshin në një fushë hulumtimesh specifike, që sot i takon gjeometrisë deskriptive. Natyrisht, ata s’mund të arrinin deri në vizionin sistematik të kësaj disipline (që do ta përpunonte Gaspar Monzhi (Gaspard Monge) në fund të shekullit të 18-të), por i rrokën intuitivisht disa koncepte themelore të saj dhe disa metoda karakteristike, të cilat i përdorën me mjaft zotësi. Tablotë që vizatuan apo veprat arkitektonike që projektuan kënaqnin plotësisht shijen e re të epokës. Pasioni i tyre për pastërtinë gjeometrike, të mishëruar në saktësinë e përpjesëtimeve dhe në ekulibrin e harmonishëm të pjesëve brenda së tërës, ishte një dëshmi e qartë se konceptimi artistik dhe konceptimi shkencor mund të ndërthureshin përsosmërisht njëri me tjetrin pa kurrfarë traume. Kjo ndërthurje ka qenë tharm nxitës në kulturën e viteve pesëqind. Ajo pati edhe një pasojë tjetër. Humanistët në fillim kishin një fare alergjie ndaj rreptësisë gjeometrike, të shenjtëruar e të ngrirë në kanunet e saj. Piktura dhe arkitektura e re ia dolën mbanë të krijonin te humanistët një predispozicion të ri shpirtëror ndaj matematikës, sepse e shihnin dhe nuk mund të mos e çmonin ndihmesën thelbësore që sillte ajo në vetë krijimtarinë artistike.
Ka këtu një element të ri mjaft interesant. Matematika po e zbulonte më mirë vlerën e vet në një rrafsh tjetër, do të thoshim më njerëzor. Në qoftë se deri atëherë mendimi filozofik e shihte matematikën si shprehje të harmonisë hyjnore të gjithësisë, tanimë po bëhej e qartë se ajo nuk ishte vetëm e tillë, por edhe një mjet, një instrument i domosdoshëm në duart e njeriut për të ideuar e për të realizuar ndërtimet më të bukura për të cilat ishte i aftë. Nga ana tjetër, kjo pikëpamje e fundit nuk qe hap i vogël drejt njësimit më të thellë e më konkret të aspekteve të ndryshme të kulturës.
Do të doja të përmendja se artistët nuk i mbetën borxhlinj matematikës. Krijimi më origjinal matematik i shekullit të 17-të u frymëzua nga arti i pikturimit. Gjatë zhvillimit të sistemit të perspektivës piktorët futën ide të reja gjeometrike dhe shtruan për zgjidhje disa çështje duke përvijuar kështu një problematikë origjinale. Ajo u bë shkas për të lëvruar një drejtim të ri kërkimesh. Kështu u krijua gjeometria projektive. “Shkenca e lindur prej artit”, siç e karakterizojnë me një eufemizëm të qëlluar, është një nga degët më të bukura të matematikës. Ajo sikur ka trashëguar prej artit një bukuri të tillë që nuk është teprim ta quajmë sublime.
Në rrjedhën e shekujve, kur është hipetrofizuar dhe absolutizuar një komponente e veçantë, ndikimi i saj ka shkuar në kahe të kundërt me prirjen e natyrshme të një zhvillimi të harmonishëm të të gjitha aspekteve të kulturës njerëzore. Kështu ka ndodhur në erën njutoniane pas atij triumfi të mendimit shkencor, kur u bë një kapërcim epokal nga karakteri përshkrues i dijeve, nga pasqyrimi i lëvizjes mekanike në studimin e thelluar të vetë procesit të saj. E krahasuar me fushat e tjera të dijes mekanika, falë përdorimit të matematikës, dukej shumë më e përkryer qoftë nga struktura e vet logjike e forca argumentuese, qoftë nga aftësia për shpjegimin racional të dukurive të sferës së saj dhe nga saktësia e parashikimeve, qoftë nga siguria e vërtetësisë praktike të parimeve e të ligjeve që vinte nëpërmjet zbatimeve të saj të shumta në teknikën e kohës. Suksesi marramendës i shndërroi veprat matematike dhe shkencore në një model që duhet ta shkërbenin të gjithë. Figurat më të mëdha letrare të shekujve të 17-të e 18-të nuk ngurronin të pohonin se shkrimet e tyre ishin larg nivelit të punimeve shkencore dhe se proza e poezia mund të përmirësoheshin duke i ndjekur këta shembuj të mirë.
U fillua me përpjekjet për standardizimin e gjuhës. Duke imituar matematikën, në ligjërimin e zakonshëm filluan të përdoreshin me tepri konceptet abstrakte. Gjuha filloi të zhvishej nga fjalët konkrete, plot ngjyrë, të bukura, tërë lëng. Sipas reformatorëve gjuha ideale duhet t’i ngjiste algjebrës; idetë duhet të paraqiteshin me simbole ashtu si numrat paraqiten me shkronja. Metaforat çorientuese dhe mashtruese duheshin eliminuar. Idetë duheshin shoqëruar me numrin më të vogël të mundshëm të marrëdhënieve sintaksore. Këtë situatë e ka satirizuar me mjeshtëri Xhonatan Suifti (Jonathan Swift) në veprën e tij.
Reforma e gjuhës në vetvete ishte vetëm një ndikim i vogël matematik ndaj letërsisë. Pati ndryshime vërtet rrënjësore në stilin e prozës e të poezisë. Shumë shkrimtarë besonin se suksesi që kishte matematika i detyrohej tërësisht stilit të saj të zhveshur, pa lajle-lule, të patëmetë, prandaj synonin të përdornin mënyra të sakta të shprehuri, fjali të prera me kuptime të qarta, të riktheheshin në pastërtinë dhe shkurtësinë burimore, synime që në një dokument të Shoqatës Mbretërore kodifikoheshin shkurt me fjalët: “Të sillej gjithçka mundësisht sa më afër thjeshtësisë matematike”. Kështu, u flakën tej fluturimet e hovshme të imagjinatës, u braktisën shprehjet e fuqishme me ngarkesë emocionale, iu prenë flatrat ngazëllimit poetik, u ftoh entuziazmi, u hoq dorë nga frazat kumbuese dhe sugjestionuese. Detyra e shkrimtarit, thoshte Poup (Pope), është
Drejtim t’i japë muzës, revanin mos i a nxitë
Për vrullin fre të jetë, jo shpor për arratitë.
Shkrimtarët duhej t’i komunikonin faktet me një stil që të pajtohej me standardet e larta të mendimit logjik. Proza u bë e përkorë, lakonike, e saktë dhe epigramatike. Braktisja e emocioneve dhe e pasioneve të forta që frymëzojnë poezinë e madhe s’kishte si të mos e përthante lirikën. Por edhe tragjeditë u bënë viktima tragjike të atmosferës së re letrare, të sundimit autoritar të gjykimit të shëndoshë. Sinteza e mendimit dhe e ndjenjës u shkërmoq fatalisht. Arti u mbyt derisa u arrit të konsiderohej thjesht si një zbavitje e vogël. Madje ai përpiqej të justifikonte ekzistencën e tij duke u bërë më i dobishëm. Disa poetë mendonin se funksioni i poezisë duhet të jetë didakticizmi, arsyetimi dhe argumentimi i rimuar. Keqardhjen ndaj kësaj gjendjeje, kur, siç thoshte Sheli (Shelley), “njeriu pasi skllavëroi elementet mbeti vetë një skllav i mjerë”, e pat shprehur kështu poeti Uordsuorth (Wordsworth):
Njeriu frerët mban,
Drejton tani aty ku dridhej nga dobësia mpirë;
Me hapa prej gjiganti përpara shkenca çan;
Por a jemi më të dashur, u bëmë më shpirtmirë?
Letërsia nuk ishte arti i vetëm që u ndikua fort nga fryma matematike e epokës njutoniane. Piktura, arkitektura, kopshtaria, madje edhe dizajni i mobiljeve u bënë subjekt i konvencioneve të rrepta dhe i standardeve të vendosura. Në pikturë kërkohej besnikëri ndaj objektit të pikturuar, nënshtrim të gjithçkaje, madje edhe të ngjyrës, ndaj idesë, flijim të detajeve ndaj planit të përgjithshëm e tepër strikt. Piktorit i kërkohej t’i drejtohej mendjes e jo syrit. Në arkitekturë dhe në artet minore, rendi, balancimi, simetria, përputhja e rreptë me format e thjeshta e të mirënjohura gjeometrike sundonin kudo.
Akademitë e artit, të formuara sipas modelit te akademive të suksesshme të shkencave, dekretonin kritere të artit dhe ushtronin ndikim, por edhe trysni të madhe, në vendosjen e modës artistike dhe në sigurimin e përputhjes me të. Arti katandisej në një sistem rregullash dhe bukuria skematizohej tejet e varfëruar e mjerane në një varg formulash karakterizuese. Parashtroheshin receta për arritjen e bukurisë e bëheshin analiza për të hetuar natyrën e sublimes. Me këto “dije”, veprat e bukura do të krijoheshin sipas dëshirës, mjaft që të respektoheshin rregullat e artit të zbuluara kësisoj. Për fat të mirë arti i madh nuk është bërë e nuk do të bëhet kurrë prodhim në seri.
Reagimi e revolta, e vetëdijshme dhe e pavetëdijshme kundër veprimeve racionaliste u fuqizuan dhe i vunë gjërat në vend. Emocionet e ndrydhura për një shekull i këputën vargonjtë dhe ngritën krye kundër zotërimit të gjithëpushtetshëm të matematikës dhe të shkencës. Poetët ripohuan rëndësinë e ndjenjave, e përjetimeve, të vetëdijës njerëzore. Natyra, thoshin ata, duhet jetuar e nuk duhet rrokur nëpërmjet raporteve të ftohta matematike, duhet gëzuar drejtpërdrejt pa e dhunuar me orgji racionaliste. Emocionet u ringjallën, miti dhe simboli u rivitalizuan. Imagjinata e shpërfillur u vu mbi arsyen, madje disa e shpallën formën më të lartë të arsyes, sepse ajo na ofron të vërteta historike. Poezia rimori misionin fisnikërues dhe shpirti i poetit i ktheu jetën botës së pashpirt.
Duke mos e zgjatur më tej me elemente të karakterit historik le të vëmë në dukje edhe diçka. Arritje të mëdha të mirëfillta shkencore kanë pasur pasoja në të mirë të kulturës artistike. Po marr vetëm dy syresh. Në shekullin e 19-të një varg i gjatë hulumtimesh matematike kulmoi me veprën madhore të Furiese (Joseph Fourier), i cili tregoi se të gjithë tingujt, vokalë e instrumentalë, të thjeshtë a kompleksë, janë të përshkrueshëm tërësisht me mjetet e matematikës. Formulimit matematik nuk i shpëtonte bukuria e pazakontë e asnjë fraze muzikore. Më 1807 Furie paraqiti në Akademinë Franceze të Shkencave një teoremë me rëndësi të pashoqe. Teorema thoshte që formula që paraqit çdo tingull muzikor është një shumë termash të trajtës a sinbx. Çdo term i tillë paraqet një tingull të thjeshtë, të themi tingullin e një diapazoni me frekuencë e amplitudë të vetën. Pra, me fjalë të tjera, çdo tingull muzikor sado kompleks është një kombinim tingujsh të thjeshtë si ata që lëshojnë diapazonët. Për këtë arsye teorikisht është e mundshme të luhet simfonia e nëntë e Betovenit (Beethoven), duke përfshirë edhe odën korale, tërësisht vetëm me diapazonë. Ky është një nga rrjedhimet befasuese të teoremës Furie. Por matematika do të thoshte me mjaft siguri fjalën e vet për kombinimet harmonike të tingujve, për thelbin e kompozimeve të bukura muzikore, për “shpirtin” e muzikës. Është diçka e mrekullueshme që më abstrakti i arteve të jepej besnikërisht nëpërmjet më abstraktes ndër shkencat, ose po të përdor fjalët e Klajnit, “më i arsyetuari i arteve është vërtet i afërt me muzikën e arsyes”. Duke u kufizuar në një rrafsh thjesht praktik, analiza e Furiesë ofroi njohuri të dobishme në projektimin dhe dizenjimin e pianove. Fjala vjen, u përmirësua ndjeshëm vendosja e çekiçeve në mënyrë që të eliminoheshin harmonikat e padëshirueshme. Kur puna vjen për gjëra tepër të holla, matematika dhe jo vetëm veshi, qoftë edhe absolut, është arbitri për një projektim të përsosur. Studime të ngjashme të kolonave vibruese të ajrit bënë të mundur përsosje interesante në ndërtimin e organove. Shumë prodhues instrumentesh i konvertojnë tingujt e instrumenteve të tyre në grafe dhe gjykojnë objektivisht për tingujt e instrumenteve në fjalë.
Ekuacionet e Maksuellit (Maxwell), që përfshihen në pesëshen kryesore të “ekuacioneve që ia ndërruan faqen botës”, paralajmëruan me guxim realitetin fizik të valëve elektromagnetike, që atëherë nuk mund të detektoheshin eksperimentalisht. Herci (Hertz), që e bëri të prekshëm këtë realitet njëzet e tre vjet pas ekuacioneve dhe dhjetë vjet pasi Maksuelli kishte mbyllur sytë, hodhi hapin e parë drejt sendërtimit të një revolucioni teknik, prej të cilit përfitoi e tërë kultura njerëzore. Asgjë tjetër të mos zëmë në gojë, mjafton të përmendim që radioja e televizioni i bënë thesaret e kësaj kulture një pasuri që nuk e gëzon vetëm një elitë, por masa tepër të gjera, mijëra e mijëra kilometra larg qendrave të mëdha.
***
Në debatin për dy kulturat është përdorur shpesh referimi ndaj historisë. Por ithtarët e tezës se çarja midis tyre është bërë e pandreqshme parashtrojnë këtë kundërshtim: e pranojmë se ka ekzistuar unitet, kur kultura nuk ishte aq e diferencuar dhe kur mjaft protagonistë të saj ishin mendje universale; këto kohë kanë perënduar një herë e mirë e pa kthim. Përparimi shkencor sot ndodh me ritme të pakrahasueshme e të papërfytyrueshme; zhvillimet e risitë e shkencës, qoftë për t’u ndjekur në vija të përgjithshme kërkojnë tanimë një përgatitje speciale, që nuk e kanë dhe nuk mund ta kenë përfaqësuesit e kulturës letrare-artistike e në përgjithësi të së ashtuquajturës kulturë humaniste. Atëherë si mund t’i sugjerojë “ide”, “shtysa”, “impulse” kjo e fundit kulturës tekniko-shkencore? Meqë pikërisht kjo është pika vatrore e debatit, le të përpiqemi t’u përgjigjemi pyetjeve: A ka ende ndonjë ndikim bota e kulturës letraro-artistike në veprimtarinë e kërkuesve shkencorë? A ka ndonjë fill qoftë edhe të brishtë lidhjeje pas të cilit mund të kapemi?
Së pari, uniteti i dy kulturave nuk është kategori historike. Ai ka një bazë për të mbetur i përjetshëm, sepse të dy kulturat kanë të përbashkët burimin e vet. Shkenca dhe arti janë krijime njerëzore. Ato janë produkte sublime të një tendosjeje intelektuale në të cilën vihen në lëvizje mekanizma të ndërlikuar e të larmishëm të punës intelektuale, të përsosur në procesin e gjatë të evolucionit biologjik e ca më tepër të zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Dekarti (Descartes) thoshte se të gjitha dijet nuk janë gjë tjetër veçse urtësi njerëzore, që mbetet përherë e njëjtë në të gjitha shfaqjet e saj ”…sado të larmishme të jenë ato objekte ndaj të cilave zbatohet; kjo larmi për të nuk ka më tepër rëndësi sesa ka për Diellin larmia e trupave të ndriçuar prej tij”. Herman Veili (Hermann Weyl) nënvizon se të menduarit është diçka mjaft homogjene dhe universale. “I prirur nga një dritë e brendshme, ai nuk reduktohet në një tog rregullash të zbatuara mekanikisht dhe nuk ndahet aspak në “sektorë” me mure të papërshkueshme (matematik, filozofik, estetik, historik, etj.)”.
Afërmendsh, në procesin e hetimit shkencor mbizotërojnë disa mekanizma, ndërsa në procesin e krijimit artistik dalin në plan të parë mekanizma të tjerë që kushtëzohen nga karakteri objektiv dhe pavetor i së vërtetës në shkencë dhe nga tiparet subjektive të artit dhe të përthyerjes së të vërtetës artistike nëpër prizmin e krijuesit. Çështja shtrohet kështu: A interferojnë mekanizmat? A e pengojnë mekanizmat specifikë për artin punën kërkimore-shkencore apo e ndihmojnë dhe e fuqizojnë atë?
Personalitetet më të spikatura shkencore, që janë shquar sidomos për fuqinë e madhe krijuese, tregojnë çfarë stimujsh të pazëvendësueshëm janë fantazia, imagjinata dhe në mënyrë të posaçme mekanizmat e perceptimit artistik. Për fat të mirë ata kanë medituar thellë mbi përvojën vetjake dhe të kolegëve të tyre si studiues, duke arritur në përfundime të përgjithshme që e kanë pasuruar mjaft mendimin filozofik. Veili shkruante: “Të merresh me matematikë është krejt e ngjashme si të krijosh mite, letërsi apo muzikë. Kjo është një nga fushat e veprimtarisë që e karakterizon më fort njeriun, në të cilën shprehet thelbi i tij njerëzor, prirja për anën intelektuale të jetës, që del në pah si një nga shfaqjet e harmonisë botërore.” Ka një libër vërtet mbresëlënës, që, duke huajtur një term muzikor, e kanë quajtur “një fugë metaforike për mendjet dhe makinat llogaritëse në frymën e Liuis Kerolit (Lewis Carroll). Është një libër që shpjegon në mënyrë shumë të zgjuar e zbavitëse idetë më të rëndësishme të historisë sonë intelektuale të kohëve të fundit dhe një ndër të rrallët që ia përkujtuan njëzetvjetorin e botimit të tij. Libri i Daglas Hofshtadterit (Douglas Hofstadter) ka titullin “Gödel, Escher, Bach – një kordon i artë e i përjetshëm”, por shkurt njihet si GEB, sipas bashkimit të inicialeve. Ç’i lidh këto personalitete të shquara: matematikanin dhe logjicienin austriak Kurt Gëdel (Gödel), punimet e të cilit në fillim të viteve ’30 shënuan një kulm të paarritshëm në logjikën matematike dhe treguan pamundësinë e formalizimit të plotë të mendimit njerëzor, piktorin hollandez Esker (Maurits Cornelius Escher), mjeshtrin e paraqitjes së marrëdhënieve komplekse të formave dhe të figurave në hapësirë, realizuesin e sa e sa iluzioneve optike të habitshme, kompozitorin gjenial gjerman dhe studiuesin e thellë të muzikës Johan Sebastian Bah (Bach)? Pikërisht përkime interesante në strukturën e të menduarit të tyre, përshkënditje idesh që në mënyrë të sintetizuar Hofshtaderi i përdori për të hedhur dritë në arritjet më të fundit në shkencën kompjuterike.
Kassireri (Cassirer) duke u përpjekur të analizojë më thellë ligjet e veprimtarisë kulturore të njeriut dhe të krijimeve të tij: gjuhës, miteve, fesë, artit, shkencës etj., është i mendjes se një veçori e përbashkët që i karakterizon të gjitha është simboli. Ai sheh në to “fijet që formojnë rrjetën simbolike”, “rrjetën e thurur të përvojës njerëzore”. “Njeriu – theksonte Kassireri – prej kohësh nuk jeton vetëm në botën fizike, ai jeton edhe në një farë bote simbolike.” Meqë “arsyeja është një term mjaft adekuat, që do të duhej të përfshinte tërë format e jetës kulturore të njeriut në gjithë pasurinë dhe larminë e saj”, atëherë do të ishte më mirë të zëvendësohej përkufizimi i njeriut si qenie me arsye me përkufizimin animal symbolicum. Studimi i këtyre formave simbolike mbi bazën e kategorive të përshtatshme strukturore duhet të priret t’i shohë ato si një të tërë orgaike dhe si një larmi variacionesh të një teme të përbashkët.
Le të kthehemi edhe një here te mekanizmat mendorë. Tre patriarkët e mëdhenj të shkencës, H. Puankareja (Poincaré), N. Bohri dhe A. Ajnshtajni (Einstein) jo rastësisht nënvizojnë (me nuanca të papërfillshme) se mekanizmat “specifikë” shkencorë dhe artistikë janë komponente njëlloj të rëndësishme dhe të ndërthurura të procesit krijues. Mileri (Miller), një njohës i saktë i veprimtarisë së këtyre kolosëve, thotë se kjo ndodhte, sepse në studimet e tyre “kufijtë midis disiplinave fshiheshin e zhdukeshin shpesh dhe ata atëherë nuk i parapëlqenin as deduksionet logjike, as vëzhgimet empirike induktive, por mendimin e vizualizuar dhe estetik”.
Nga shkencëtarët e shekullit të 20-të, H. Puankareja ishte ndër të parët që shtroi problemin e njohjes harmonike, duke theksuar rëndësinë e kritereve estetike në shkencë. “Natyrisht - shkruante Puankareja – nuk e kam fjalën për atë bukuri që bie në sy, për bukurinë e cilësive dhe të vetive të dukshme … Kam parasysh bukurinë më të thellë e cila fshihet në harmoninë e pjesëve dhe rroket vetëm prej arsyes së kulluar”. Ai rendit si një kriter themelor në matematikë dhe në shkencë në përgjithësi “kriterin e elegancës”, që është kriter estetik. Kriteri i elegancës së teorive shkencore në këndvështrimin e Puankaresë ka shumë pika takimi me idenë e formës në estetikë, ashtu siç e kuptonin Kanti dhe Shileri (Schiller). Puankareja përpiqej ta lidhte kriterin e elegancës me afrinë befasuese, të papritur të gjërave domethënë me metaforizimin si një nga mjetet shprehëse universale të artit. Për hir të kësaj zbulohen relacione e marrëdhënie të ngjashme, atje ku na kishin shpëtuar sysh. Zhvillimi i matematikës moderne tregoi çfarë përspektivash hapi ky kriter “estetik”.
A. Ajnshtajni e plotëson Puankarenë. Sipas tij një teori shkencore duhet t’u përmbahet dy kritereve: “përligjjes së jashtme” dhe “përsosmërisë së brendshme”. “Kriteri i parë është i qartë – shkruante Ajnshtajni. Teoria nuk duhet të jetë kundërthënëse me të dhënat e përvojës. Në kriterin e dytë nuk është fjala për raportet me materialin e përvojës, por për premisat e vetë teorisë, për atë që mund ta quanim shkurt, ndonëse jo plotësisht qartas, “natyrshmëri” apo”thjeshtësi logjike” të premisave (të koncepteve dhe relacioneve themelore) midis tyre”. Dhe këto kritere shtjellohen deri në një ndërthurje të përfytyrimeve për të vërtetën dhe bukurinë.
Bertran Raselli (Bertrand Russell) do të shprehej në këtë mënyrë: “Matematika … ka jo vetëm vërtetësi, por edhe një bukuri sipërore … me një pastërti sublime, të aftë për përsosje, të tillë si ajo që vetëm arti më i madh mund ta shfaqë. Thelbi i mirëfilltë i kënaqësisë, i ngazëllimit, i përjetimit të ndjenjës së të qenit më shumë se njeri, që është guri i provës i shkëlqimit më të lartë, gjendet në matematikë po aq sa edhe në poezi.” E citova të paperifrazuar , por çka është thënë këtu për matematikën qëndron plotësisht, sipas mendimit tim, edhe për shkencën në përgjithësi.
Ekziston një bindje e rrënjosur, të cilën e shpreh kështu Sotua (Sautoy): “Natyra, kur duhet të zgjedhë mes së shëmtuarës dhe estetikes, gjithmonë zgjedh këtë të fundit”. Edhe shkenca e ndjek këtë rregull, prandaj është burim mrekullimi të përhershëm për ata që e ushtrojnë. Kjo shpjegon përse shkencëtarët shpeshherë sikur hipnotizohen nga bukuria e fushës që lëvrojnë. Sesa e rëndësishme është bukuria në shkencë na e thotë Herman Veili në një gjykim sintetik të veprimtarisë së tij si hulumtues: “Në punën time përpiqem të bashkoj të vërtetën me të bukurën, por nëse më duhet të zgjedh njërën ose tjetrën, zakonisht zgjedh të bukurën”.
Do të doja ta ilustroja me një shembull mjaft kuptimplotë. Dihet që hipoteza e Rimanit (Riemann), sipas së cilës zerot e funksionit zeta janë të vendosura të gjithë në drejtëzën x = ½, ende nuk është vërtetuar, ndonëse është konfirmuar me një numër kolosal rastesh. Përse matematikanët besojnë te kjo hipotezë? Besimi i tyre është thjesht venerim për bukurinë. Një zero jashtë drejtëzës do të ishte, citoj, “si një njollë në një peizazh madhështor”, një disonancë në një simfoni të mrekullueshme”. Për Enriko Bombierin (Enrico Bombieri) ja ç’kishte për të ndodhur sikur të vërtetohej që hipoteza e Rimanit të jetë e rreme: “Ta zëmë se shkoni në një koncert. Dëgjoni muzikantët të luajnë në një harmoni të përsosur. Befas, një buri e madhe zë të luajë fort, kaq fort sa i mbulon, i mbyt gjithë instrumentet e tjera”. Ka kaq bukuri në botën matematike saqë nuk mundim, nuk duam që Natyra të ketë parapëlqyer një univers disonant, ku hipoteza e Rimanit të ishte e rreme. Dhe kur punohet me kritere të tilla, produktet shkencore shpesh kanë një bukuri të mirëfilltë, prandaj fizikani i madh, lordi Reilei (Raleygh) thoshte: “Ato evokojnë ëndje dhe një dëshirë të tërëfuqishme e të papërmbajtshme për të thënë Amin, amin!”.
Më lejoni të bëj një digresion të vogël. Në vjeshtë të 1998-s revista amerikane “Mathematical Intelligencer” ftonte lexuesit e saj të renditnin sipas një sistemi pikësh formulat më të bukura matematike. Iu përgjigjën kësaj ftese një numër mjaft i madh vetash, ndër ta edhe matematikanë të shquar. Pas mbylljes së këtij “konkursi origjinal bukurie” në një nga numrat e revistës në fjalë u botua lista me 15 formulat më të bukura. Përzgjedhja ishte e goditur, çka tregon se vërtet ka një bukuri objektive, që ndihet e perceptohet realisht. Kreun e listës e zinte një formulë e Ojlerit (Euler):ei = –1,e cila lidh në mënyrë befasuese tre numra të famshëm, që prapa tyre kanë një histori të tërë: – në, raportin konstant të perimetrit me diametrin e çdo rrethi, natyra e së cilës sfidoi mendimin e lashtë grek, sepse ishte dramatikisht e gërshetuar me problemin e kuadraturës së rrethit, e – në, bazën e logaritmeve neperiane, një instrument i rëndësishëm matematik dhe njësinë imagjinare i (i2 = –1), që u përdor për krijimin e një bashkësie të re numrash, të ashtuquajturit numra kompleksë. Formula e Ojlerit ka një thjeshtësi të mahnitshme.Të njëjtin lakonizëm dhe përsosuri formash kanë ekuacionet e Maksuellit, që ngërthejnë në vetvete një teori të tërë, teorinë e dukurive elektromagnetike.
Meqë ra fjala për thjeshtësinë, studiues që janë marrë me këtë problematikë vënë në dukje se kërkimi dhe zbulimi i saj nxit përjetime estetike. Gjetja e ligjeve të përgjithshme, që e sjellin ndërlikueshmërinë e dukurive të shumëllojshme të natyrës në një thjeshtësi të madhërishme bart vlera estetike të padiskutueshme. Në këtë vështrim çmohet, për shembull, ligji periodik i elementeve, me të cilin Mendelejevi shënonte sjelljen e ndërlikueshmërisë së vrojtuar në një thjeshtësi të habitshme e plot ligje të tjera.
Aspekti estetik bën më të prekshme idenë e universalizmit në njohjen e realitetit. Aktet e njohjes, të ngjizura mes përjetimeve të thella të ndjenjave e të bukurisë, të mistereve të fshehtësisë e të zbulimit, përbëjnë atë që Ajnshtajni e quante “ndjenja fetare kozmike”. Pas paganizmit apo fesë së frikës, pas krishtërimit apo fesë së moralit, kjo do të ishte “feja e dijes, e lartësimit dhe e fisnikërimit të shpirtit në përpjekjet për rrokjen e dritës hyjnore të saj. Këtë drithërim të shpirtit – nënvizonte Ajnshtajni – është vështirë t’ua shpjegosh njerëzve që nuk e kanë provuar. Pa dritën e brendshme është e pamundur për njeriun krijimtaria si shfaqje e thelbit të tij. Sikur ajo të kufizohej vetëm me një aspekt (për shembull, logjiko-matematik) do të ishte ashtu si drita e yjeve, e bukur, e qartë, por e ftohtë dhe jashtënjerëzore.
Siç dihet, në zhvillimin e shkencës periudhat e një përparimi të qetë, rutinor, që rrjedh brenda një shtrati të formuar, përkëmbehen me thyerje, shembje të teorive tradicionale e parashtrim të ethshëm hipotezash të guximshme. Në qoftë se në periudhat e qeta mbizotëruese janë aspektet formalo-logjike të procedurave intelektuale, në çastet e krizave, ndryshimeve, kthesave bëhet i nevojshëm rebelimi për të sfiduar despotizmin formalo-logjik dhe për t’i dhënë përparësi intuitës, fantazisë, imagjinatës. Shkenca gjithmonë është një kombinim i logjikes me intuitiven. Logjika pa intuitën nuk krijon informacion të ri, por vetëm vë në dukje informacionin që përmbahet në premisat fillesatare. Logjika sanksionon ngadhnjimet e intuitës; ajo është një farë higjiene për t’i mbajtur idetë intuitive të shëndetshme e të forta. Por pa intuitë s’ka krijimtari, ndërsa skemat logjike, sipas Ajnshtajnit, në vetvete nuk kanë vlerë ontologjike. Le të marrim për ilustrim një çast fluturimi gjenial të intuitës, të huajtur nga historia e fizikës e shekullit të 20-të e pikërisht ndërtimin e modelit të atomit të paraqitur prej Nils Borit. Modeli i Borit u ndërtua mbi bazën e fakteve tepër fragmentare dhe, siç dukej atëherë, krejt të shkëputura. Në këtë fushë studimesh përjetohej ndjesia sikur toka të largohej nga këmbët dhe nuk gjendej kund një truall i fortë, ku mund të ndërtohej diçka. Skemat logjike ishin jashtë loje, të mbetura pa objekt ndaj të cilit të zbatoheshin. Por mrekullia ndodhi: një bazë e lëkundshme e plot kundërthënie i lejoi Borit, njeriut me intuitë të jashtëzakonshme dhe me nuhatje të hollë të gjente ligjet e vijave spektrale dhe të mbështjelljeve elektronike të atomeve e të kuptonte edhe rëndësinë e tyre për kiminë. Ajnshtajni e krahasonte këtë ndriçim të beftë të intuitës me muzikalitetin më të lartë në lëmin e mendimit. Intuita fillestare, sipas vlerësimit të tij, është tepër e afërt me atë çast të krijimtarisë muzikore, për të cilin fliste kompozitori më i dashur dhe më kongjenial për Ajnshtajnin – Mozarti. Ky i fundit sillte ndërmend atë përjetim “kur në një çast e dëgjon të gjithë simfoninë ende të pashkruar”. Intuita fillestare i paraprin simfonisë së deduksioneve, llogaritjeve dhe eksperimenteve, madje ajo sugjeron rrugën më të shkurtër për një kontroll empirik efikas.
Asnjë zbulim me rëndësi të madhe nuk është bërë nëpërmjet deduksionit logjik ose nëpërmjet fuqizimit të bazës vrojtuese.Kusht i nevojshëm për krijimtarinë është ta lerë mendjen të bredhë e papenguar prej ngurtësisë së dijes së pranuar dhe të rregullave konvencionale. Mbase, të menduarit që i paraprin një zbulimi është i tipit të mjegullt (fuzzy), një ndërlojë e kërkimit të rastit për një kuadër të ri, që të shpjegojë racionalisht përvojën e kaluar dhe fakte që në skemat tradicionale ndjehen si në një shtrat prokrustian dhe e arsyetimit të nënvetëdijshëm për të ngushtuar spektrin e mundësive. Duke përshkruar aktin e krijimit Artur Kestleri (Arthur Koestler) thotë: “Në fazën përfundimtare të zbulimit kodet e arsyetimit të disiplinuar pezullohen, ashtu siç ndodh kur je në gjumë. Ëndërrimi, fluturimi i mendimit, kur rrjedha e ideimit është e lirë të endet prej gravitetit të vet emocional si të thuash në një mënyrë dukshëm pa kurrfarë ligji”.
Tomas Kuhni në librin e vet “Struktura e revolucioneve shkencore” thekson se sidomos në periudha krizash, aftësitë analitike që shfaqen aq qartë në shkencat natyrore duhet të kombinohen me aftësitë për të vënë re e për të ndier prirjet e reja, të cilat shpesh herë në fillim shprehen vetëm me gjuhën e përfytyrimeve estetike dhe artistike. Është interesant të shënojmë se në disa raste “kriza” së pari është ndier thjesht emocionalisht si një “bezdi”, “si mungesë konforti” prej skemave të vjetra njohëse dhe jo si inkoherencë logjike e tyre. Pra, një arsyetim logjik i hipertrofizuar, i hyjnizuar, është i dëmshëm edhe në shkencë, sepse mund të bëhet pengesë për përparimin e saj. Po të mos “lajthitësh” kundër arsyes, mund të vërtitesh shterpërisht si brenda një qerthulli. Për paradoks “shmangia mëkatare nga skemat racionaliste” shprehet nga mjeshtër të mendimit racional. Kjo i dallon mendimtarët e mëdhenj nga epigonët e racionalistëve, Faustin nga Vagneri, krijuesit nga adeptët e “qartësisë” tradicionale. Që këtej rrjedh se aspektet e tjera jo mirëfilli logjike të veprimtarisë intelektuale duhen stimuluar, mprehur dhe ushtruar. Këtë mundësi e ofron pikërisht kultura “tjetër”, sidomos letraro-artistike, e cila nuk ka ndikim të vogël. Ajo është faktor me peshë në krijimin e klimës intelektuale të epokës. Ja përse duhet simbioza e shkencës me artin. Madje mjaft stimuluese është edhe mikroklima e mjediseve më të ngushta intelektuale. Për të ilustruar këtë po marr një shembull që më duket mjaft kuptimplotë. Në vitet ’20 të shekullit të kaluar qëlloi që në Shkollën e lartë teknike të Zurihut të punonin Herman Veili, Ervin Shrëdingeri (Erwin Schrö- dinger), Volfgang Pauli. Ata i karakterizonte një horizont shumë i gjerë interesash kulturore dhe takimet e tyre shndërroheshin në kuvendime të gjalla e shkëmbime të frytshme idesh e vlerësimesh, që i pasuronin intelektualisht. Nuk ishin këto një kalimkohe i këndshëm, por, siç e dëshmojnë edhe vetë në kujtimet e tyre, ndikonin si një lloj lubrifikanti që mekanizmat mendorë të mbaheshin në eficiencë të plotë dhe të punonin me rendiment të lartë. Nuk është rastësi që kjo kohë përbën në krijimtarinë e shkencëtarëve të mëdhenj që përmenda një nga periudhat më të frytshme.
Po ndalem në një shembull tjetër të kësaj natyre. Shumëkush që e ka dëgjuar pohimin e famshëm të Ajnshtajnit “Më tepër kam përfituar nga leximi i veprave të Dostojevskit sesa nga punimet e Gaussit” i është dukur i çuditshëm; kjo përligjet po të kihet parasysh që Gaussi ishte, siç e quanin, “princeps mathematicorum”, mbreti i pakurorëzuar i matematikëve të shekulli të 19-të.
Studiuesit e universit ajnshtajnian i ka intriguar thënia që zura në gojë më lart dhe kanë arritur në përfundimin që ndikimi intelektual dhe moral i Dostojevskit në jetën ideore të shekullit të 20-të u projektua në drejtimin që ndiqte Ajnshtajni si një komponente shumë e fuqishme përshpejtuese. Ajnshtajni qëmtonte në letërsinë artistike jo elemente të botëkuptimit shkencor, por impulse për kërkimin. Ndikimi i krijimtarisë artistike në krijimtarinë shkencore lidhet jo me përgjigjet pozitive, por me përgjithësimin estetik të problemeve dhe të aporive të tablosë së vjetër të botës, me intensitetin e ndërgjegjësimit për kundërtitë dhe ndërlikimin e pafundëm të strukturës së botës. Një vetëdijësim i tillë i shndërron aporitë e shkencës së vjetër në impulse për shkencën e re. Forca e këtyre impulseve, vlera historike e tyre shpjegohet me faktin se ato përvijohen e qartësohen nga vetëdijësimi artistik e jo logjik dhe kanë më tepër efekt psikologjik. Studiuesit nënvizojnë faktin se rrënjët psikologjike dhe efekti psikologjik i teorisë së relativitetit janë të lidhura para së gjithash me vërtetimin e pamohueshëm bindës të paradoksalitetit të qenies. Teoria e relativitetit bëri përshtypje të thellë në rrethet e gjera dhe ndryshoi karakterin e mendimit shkencor të epokës pikërisht sepse tregoi autenticitetin e paradoksit. Dostojevski është artist i paradoksit autentik. Dhe sado të papritura, të menjëhershme dhe paradoksale të jenë kthesat e ngjarjeve, të sjelljeve, të replikave, çdo herë që kthesa është përcaktuar, sjellja është kryer, batuta është hedhur, te romanet e Dostojevskit lexuesit i lind ndjesia e domosdoshmërisë së tyre univoke në ftillimin e problemit, moral, filozofik a psikologjik qoftë. Melodiciteti dhe vërtetësia e disonancave më bruske, e situatave më fantastike është karakteristike për çdo vepër të Dostojevskit.
Krijimtaria e Dostojevskit është një kërkim tragjik i harmonisë. Ai e sheh që harmonia e botës nuk mund të jetë e thjeshtë, “euklidiane”, po të përdorim shprehjen e Ivan Karamazovit në bisedën me Aljoshën. Ivan Karamazovi flet për harmoninë universale të “qenies joeuklidiane”. Ai thotë: “… jam i bindur që kur isha fëmijë se plagët e vuajtjeve do të përthahen e do të zhduken, që i tërë komizmi fyes i kontradiktave njerëzore do të davaritet si një mirazh mjeran, si një trillim i ndyrë i të dobëtit, si atom i mendjes euklidiane njerëzore, se, në fund të fundit, në finalen botërore, në çastin e harmonisë më të lartë do të ndodhë e do të shfaqet diçka kaq e çmuar sa do të mjaftojë për të gjitha zemrat, për të zbutur të gjitha zemëratat, për të larë të gjitha krimet e njerëzve, të gjithë gjakun e derdhur prej tyre.”
Një hap të ri e shumë të guximshëm drejt kësaj harmonie hodhi Ajnshtajni. Mbase fizika do të kalojë nga gjeometria joeuklidiane rimaniane e botës në një gjeometri më të përgjithshme e më paradoksale, për të cilën është i afërt synimi dostojevskian drejt harmonisë së pakufizuar paradoksale të qenies që jehon jo vetëm në fjalët e replikës së Ivan Karamazovit, por e përshkon si një fill i pranishëm tërë veprën e Dostojevskit.
Ka edhe përkime të veçanta si ato që vë në dukje Kuznecovi në “Etyde për Ajnshtajnin”. Një nga idetë më karakteristike të fizikanit gjenial është ideja e relacioneve fizike invariante në lidhje më transformimin e sistemeve inerciale të referimit. Edhe në veprën e Dostojevskit hasim “invariantet” e tij. Këto nuk janë idetë e heronjve, por disa veçori psikologjike të tyre e pikërisht raportet me idetë. Invariante janë edhe mënyrat me të cilat zbulohet bota shpirtërore e heronjve, pra, ajo që mund të quhet poetika e Dostojevskit.
Një tipar tjetër i përbashkët është parapëlqimi për eksperimentin vendimtar. Heronjtë e Dostojevskit nuk synojnë të vërtetojnë idetë e veta nëpërmjet një grumbullimi të shkallëshkallshëm konfirmimesh që sjellin situata të veçanta, por nëpërmjet një eksperimenti mizor, të vetëm. Gjithçka është përqendruar në një skenë vendimtare dhe duket se në këtë skenë jehon përgjigjja për çështjen e shtruar morale dhe filozofike. Të njëjtën gjë e gjejmë tek Ajnshtajni, i cili kuturis në eksperimentin më të skajmë, më të rreptë, në eksperimentin crucis.
Studiuesit e kanë të vështirë të zbërthejnë shprehje të tilla lakonike si kjo e Ajnshtajnit, mbi të cilën u përpoqëm të hedhim pak dritë. Ata duhet të njohin shumë mirë jo vetëm krijimtarinë e Ajnshtajnit, por të njohin po aq mirë edhe veprën e Dostojevskit, madje ta përjetojnë aq thellë sa e ndiente Ajnshtajni, i cili nuk ka dhënë një fill pas të cilit të kapen me siguri. Për fat të keq, “në punishten e shkencëtarit është e ndaluar rreptësisht hyrja” po të shprehemi në mënyrë figurative. Tërë ajo punë kolosale, tendosja e mendimit, hamendjet intuitive, përjetimet, zhgënjimet, entuziazmi, etj. fshihen me kujdes dhe me rreptësinë më të madhe që të mos mbetet as gjurma e tyre më e vogël në punimin shkencor. Ndryshe ndodh me personalitetet e sferës artistike. Atelietë e tyre janë të hapura; ata na ftojnë në studio; rrëfehen publikisht herë pas here. Veprat që nxjerrin duarsh mbartin gjurmët e pashlyeshme të personaliteteve të tyre, jehona mbresash subjektive, copëza autobiografie të tjetërsuar. “Arti jam unë” thoshte Viktor Hygoi (Victor Hugo) dhe shtonte si kundërpeshë “shkenca jemi ne”. Ky ndryshim ka një rol të vetin në përvijimin e dihotomisë së kulturës dhe ndarjes së saj në “dy kultura”.
Në shekullin e kaluar janë bërë përpjekje me interes të padyshimtë për të ndriçuar disa sekrete të punës krijuese të shkencëtarëve të mëdhenj. Më tepër kanë qenë “zhbirime” të vetvetes që ua detyrojmë dijetarëve gjenialë, të cilët i karakterizon një kulturë shumëfaqëshe. Janë mrekulli me të cilat duhet mëkuar një publik i gjerë, sidomos të rinjtë. Ato janë mishërim konkret i universalizmit të kulturës.Diferencimi i kulturës është një proces sa i pashmangshëm aq edhe i domosdoshëm. Për të minimizuar një fare efekti shterpëzues të tij, antidoti më i mirë është zbulimi dhe kultivimi i prirjeve integruese që bashkëshoqërojnë dialektikisht diferencimin. Këto nuk u shpëtojnë sysh vetëm njerëzve me formim intelektual me spektër të gjerë shtrirjeje.Sot, zonë e kërkimeve më intensive dhe e rezultateve më madhore janë shkencat e të ashtuquajturit brez kufitar, ku ndërthuren dy apo më shumë disiplina. Aty është përvijuar një problematikë që s’mund të përballet kurrsesi me arsenalin e mjeteve të përpunuara brenda një disipline. Këtu garanci për sukses është kombinimi apo më mirë hibridizimi i ideve nga fusha që jo shumë kohë më parë konsideroheshin të largëta.
Për ta mbyllur do të shtoja edhe diçka. Pedagogët e shquar kanë zbuluar se pa vënë në lëvizje emocionet njerëzore nuk mund të ketë përvetësim të mirëfilltë të dijeve. Paraqitjes së thatë, të sistematizuar deri në mërzi, në veprat e tyre ia zë vendin një informacion i përcjellë me gjuhë të figurshme artistike, me pyetje të befta që nxisin intuitën, me hamendje që duhen kontrolluar. E them pa ngurrim që përdoret një arsenal tipik mjetesh artistike. Variacionet e Poliait (Polya) për një problem të rëndomtë, të kryera me teknikën e variacioneve të një teme muzikore, metaforat befasuese të Hinçinit, alternimi i meditimit të thellë me lirizmin e hollë te Vejli, dialogu i shkathët e me tension dramatik i Renjisë (Renyi), etj., etj. janë tepër mbresëlënëse. Kur dija shkencore transmetohet me tërë instrumentet e sprovuara të një kulture integrale, idetë e saj përvetësohen më lehtë. Natyrisht çdo gjë ka masën e vet dhe do ustanë e vet. Për në ka fushë në të cilën i duhet përmbajtur kësaj rregulle të artë kjo është pa dyshim ajo e popullarizimit të shkencës dhe e njohjes masive të përparimit shkencor.
Ka një lloj alergjie të një pjese të krijuesve artistikë ndaj njohjes disi më të thelluar të arritjeve shkencore. Kjo alergji shpesh është një paragjykim i trashëguar që fiton forcën e zakonit të rrënjosur. Ajo të privon nga mbresa të fuqishme dhe nga një kënaqësi e veçantë e mirëfilltë estetike, të cilat i ofron ndjekja e interesuar e përparimit shkencor. Natyrisht, të zbulosh bukurinë në këtë fushë e në një farë mënyre edhe ta ndjesh atë në qenien tënde kërkon pa tjetër përgatitje. Gjithkush që i është përkushtuar një fushe tjetër i trembet mundit që kërkon ajo, por nuk ka as kohën e duhur për të arritur një prag të tillë, përtej të cilit hapet ai horizont joshës kënaqësish të paprovuara. Për fatin tonë sot në botë ekzistojnë popullarizues të një klasi të lartë, me kompetencë të lakmueshme shkencore dhe me aftësi të rralla për t’i bërë të prekshme idetë më themelore të arritjeve të mëdha shkencore. Kryevepra të këtij zhanri, që do të ishte sempliste t’i karakterizonim me termin konvencional “popullarizuese” për nivelin e lartë të trajtimit, formojnë një bibliotekë të tërë mjaft të pasur. Botime të tilla kryejnë edhe misionin fisnik të përpjekjeve për një kulturë sa më të universalizuar. Është mëkat që publikut tonë po i mungon ky thesar, që të gjitha vendet e përparuara e konsiderojnë nxitje të fuqishme jo vetëm për progresin tekniko-shkencor, por edhe për të krijuar klimën e shëndetshme për një zhvillim të ekuilibruar intelektual, me pasoja të frytshme në çdo fushë të veprimtarisë.
