Μερικά αρχικά συμπεράσματα για τις οχυρώσεις του 1ου τύπου (ΠΕΧ και ΜΕΧ).

Οι οχυρώσεις της ΠΕΧ, οι οποίες έχουν βεβαιωθεί από ανασκαφική έρευνα, (Koυκουμ Ι) εντοπίζονται για πρώτη φορά στην Χαονία και σε ολόκληρη την Αλβανία(87) . Βρίσκονται επάνω από χαμηλούς (ύψους έως 100μ.) λόφους τοποθετημένες σε απόκρημνα σημεία, όπου διαμορφώνουν χαμηλό λιθόκτιστο περίβολο Παρόμοιες οχυρώσεις βρίσκονται στον βορειοελλαδικό χώρο(88) και στην Αττική(89).. Οι οχυρωμένες θέσεις αυτού του τύπου βρίσκονταν σε τέτοια σημεία, ώστε να ελέγχουν τους ορμίσκους και τους δρόμους των παραλίων περιοχών89. Η λειτουργία αυτού του τύπου οχύρωσης αποσκοπούσε στη φύλαξη των εριφίων90, τα οποία ήταν η βασική ιδιοκτησία των κοινοτήτων.

87- Αρκετές οχυρώσεις βρίσκονται στην Ν.Α. Αλβανία και περιμένουν την έρευνα. Όσο αφορά τις οχυρώσεις στην Β.Δ. Αλβανία(Gajtan) τελευταία έχουν χρονολογηθεί στην ΠΕΧ. Βλέπε παραπάνω σημείωση 8. Για τον βορειοελλαδικό χώρο αναφέρεται ότι : είναι αξιοσημείωτο, και δεν αμφισβητείται από τους ερευνητές η ύπαρξη οχυρώσεων σε οικισμούς κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού. Και ιδιαίτερα για την Θεσσαλία τονίζεται ότι η παρουσία οχυρωματικών περιβόλων ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε όλη τη διάρκεια της νεολιθικής εποχής. Ιωάννης Ασλάνης, 1990, σελ. 20,42. Όμοιας μορφής οχύρωση της πρώιμης εποχής του χαλκού έχουν βρεθεί στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αττική: στα μεσόγεια (π.χ. Σπάτα, Πύργος Βραυρώνας, Βραυρώνας, Ραφήνα Α 1, Μαραθώνα, Κορωπί, Βελατούρι, Κερατέας, Κίτσι, Χαλάνδρι (Τσακός)). Ντ. Κόνσολα, Η πρώιμη αστικοποίηση των πρωτοελλαδικών οικισμών, 1984, σελ. 70-104. Γεωργίου Στιλ. Κορές, Eελλαδικοί πολιτισμοί, έκδοση Αθήναι, 1985, σελ. 142-144.: Όλγα Κακαβογιάννη: Ο πρωτοελλαδικός οικισμός στο Κορωπί και η μελέτη της πρωτοελλαδικής Αττικής. ο.π. σελ. 325. Στην Χριστός Κορωπίου, Νικολάου Χ. Κότζια: Ανασκαφαί εν Προφήτη Ηλία Υμηττού, ΠΑΕ 1950,εικ.19-20 σελ. 165-172. Στην Patroklou Charax, Vouliagmeni, Thorikos, Trikorinthos, Afinda. James R. McCredie, fortified military camps in Attica, Amerikan school of classical studies at Athens princeton, new jersey. Institute of fine arts, New York University. May 10, 1964. p. 18-35. Επίσης απλές οχυρώσεις με οχυρωματικούς περιβόλους, μικρού συνήθως πάχους και χωρίς τα χαρακτηρίστηκα κατηγορίας οικισμών αναφέρονται Θήβα Α, Μόνικα Α, Ασκιτάρειο Α, Αίγινα Α. Ντ. Κόνσολα, 84 σελ. 102-104 Όμοια μορφή έχει και η οχύρωση Διμήνι, για την ποία αναφέρονται τα εξής: Η αμυντική λειτουργία των περιβόλων του Διμηνίου συνεχίζει και στη πρώιμη εποχή του χαλκού (φάση τρίτη) στο χώρο που περιέκλειε ο εσωτερικός περίβολος. Ιωάννης Ασλάνης, Οι οχυρώσεις στους οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου κατά την χαλκολιθική περίοδο και η περίπτωση του Διμηνίου, 1990, σελ. 20, 42. Τρεις οχυρωματικοί περίβολοι αναφέρονται για τον Άγιο Δημήτριο στην Τριφυλία. Kostas Zachos Early Helladic settlment in ancient Triphilia. Studies in Mediterranean Archeology. Early Helladic. June 8, 1985. Edited by Dobin Hδgg and Dora Konsola. Gφtedorg 1986. p. 28-37. (13-) Παραπάνω σελ. 3. --------------------------------------Όμοιας μορφής οχύρωση παρουσιάζεται στον οικισμός 257 (Σωτήριο 1), για τον οποίον αναφέρεται ότι υπάρχει οχυρωματικός περίβολος. Γραμμένος κ.ά., Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Έκδ. Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 87. Οχυρώσεις της ΜΕΧ εποχής έχουν εντοπιστεί ύστερα από την επιφανειακή έρευνα στην Αττική (Αφήντα και Τρικόρινθο). McCredie, 66, Αφήντα, p. 81. Όσον αφορά την οχύρωση του Τρικόρινθου (p. 38), αναφέρει πως εκεί βρέθηκε Μυκηναϊκή κεραμική και το ονομάζει Ακρόπολη της Μυκηναϊκής εποχής. P. 38-41.---------
----------ΟΧΙε στρατηγικό σημείο βρίσκεται η οχύρωση Korinos (Αττική) η οποία επίσης δεν έχει ίχνη κατοίκησης. Γι' αυτό η οχύρωση έχει χαρακτηριστεί ως περίεργη. McCredie, 64, p. 84.

89-- -- -- Το όνομα αυτής της χερσονήσου Πανόρμα προέρχεται από το αρχαίο όνομα Panormus, του λιμανιού Panormus, το σημερινό Παλέρμο. Βλέπε παρακάτω σημ. 10.
Το λιμάνι Παλέρμο (Panormus) είναι κατάλληλο για των ελλιμενισμό των πλοίων. Το Panorma αναφέρεται σαν μεγάλο λιμάνι από τα αρχαία χρόνια. Ο STRABON GEOGRAPHIE TOME IV. LIBRE, VII, 7. 5, Les Belles Letteres, Paris, 1989. L'Epire. σελ. 139. Γράφει: «Το ταξίδι με το πλοίο από τις περιοχές των Χαόνων προς την ανατολή και προς το λιμάνι της Αμβρακίας είναι χίλια τριακόσια στάδια από τα Κεραύνια όρη μέχρι το λιμάνι της Αμπρακίας. Σε αυτή την απόσταση βρίσκεται το Πανόρμους (Panormus), μεγάλο λιμάνι ανάμεσα στα Ακροκεραύνια όρη. Υπάρχει και ένα άλλο λιμάνι, ο Ονχεσμός, απέναντι του οποίου βρίσκεται η δυτική παραλία της Κέρκυρας». Ότι το Panorma ήταν σημαντικό λιμάνι το αποδεικνύουν και τα εξής δεδομένα: Στις δύο πλευρές του λιμανιού, στις χερσονήσους, βρίσκονται προϊστορικές οχυρώσεις (στην κορυφή της δυτικής χερσονήσου βρίσκεται η οχύρωση Κάστρο της Αλμερύδας, παρακάτω σελ. 4). Επίσης βαθιά στη θάλασσα έχει βρεθεί μεγάλος αριθμός οστράκων, τα οποία χρονολογούνται από τους αρχαϊκούς χρόνους μέχριη το μεσαίωνα (τα όστρακα φυλάσσονται στο ιστορικό μουσείο του Αυλώνα. Το λιμάνι Παλέρμο επικοινωνεί με την κοιλάδα του Κηπαρό (από όπου απέχει 1χλ.) μεταξύ του διάσελου της Σούγκας (υψ. 30μ.). Η κοιλάδα αυτή αποτελεί βαθύ φαράγγι μεταξύ των Ακροκεραυνίων ορέων, όπου περνά το κύριο πέρασμα προς την ενδοχώρα, στο Kurvelesh όπου διασταυρώνονται οι δρόμοι προς τους παραπόταμους του Αώου, δηλ. Shushica και Drino. Για την τοποθεσία του λιμανιού Panormus(Palermo) ο Prof. N. G. L. Hamond, The geography, the ancient remains, the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxford, 1967, (A New York Times Company, 1981), p. 124, 129, αναφέρει ότι γύρω από το λιμάνι Palermo δεν έχει δρόμους για την επικοινωνία με την ενδοχώρα και δεν εντοπίστηκαν ίχνη οικισμού ή άλλου αρχαίου αντικειμένου. Έτσι ο Hamond πιστεύει ότι το λιμάνι Panormus είναι το αρχαίο λιμάνι Oricum (στο κόλπο του Αυλώνα). Αλλά η άποψή του δεν είναι δεκτή. Παρόμοιο φαινόμενο παρουσιάζεται στην Αττική, για την οποία αναφέρεται ότι οι μισοί από τους 35 οικισμούς και θέσεις (αρκετές από τις οποίες είναι οχυρωμένες θέσεις) της πρώιμης εποχής του χαλκού βρίσκονται στις ακτές. Κ. Συριόπουλος. Η προϊστορία της Στερεάς Ελλάδος, 1968, σελ. 80. R. Hope Simson-O. Dickinson, A gazetteer of Aegean Civilization. The Bronze Age, vil. I, Mainland and Islands, Sima LII (1979), σελ. 198-219. Κακαβογιάννη, σελ. 325. Βλ. παραπάνω σημείωση 8. Επίσης ο McCredie, 64, p. 103-107, αναφέρει ότι οι οχυρωμένες θέσεις στην Αττική βρίσκονται σε τέτοια σημεία, ώστε να ελέγχουν τους δρόμους οι οποίοι διασχίζουν την Αττική.
90- Την κτηνοτροφική λειτουργία την επιβεβαιώνει η μορφή των εισόδων, ο ενδιάμεσος τοίχος στην Κουκούμ (εικ.. 3) και ο τοίχος (φράχτης) δίπλα τους. (Τσιπι εικ. 6) Βλ. παραπάνω σημείωση 9 και 21. Ο κτηνοτροφικός χαρακτήρας στην περιοχή αποδεικνύεται και από τα παλιότερα δεδομένα στο Σπήλαιο-Χειμάρρα, όπου έχει βρεθεί μεγάλος αριθμός οστών προβάτων, γουρουνιών και βοδιών. Mustilli, 41, f. 678. ( Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών εργασιών, στην οχύρωση Kukum, παρακαλέσαμε τους βοσκούς να βάλουν τα κοπάδια τους στο εσωτερικό του περιβόλου. Έτσι διαπιστώσαμε ότι στο χώρο που περικλείει ο περίβολος μπορούσαν να διανυκτερεύσουν περίπου 300 αιγοπρόβατα, δηλαδή ένα κοπάδι.)-----

Οι κατοικίες, λίγες στον αριθμό, ήταν διατεταγμένες περιμετρικά, εσωτερικά του περιβόλου για να αφήσουν περισσότερο χώρο για τα ερίφια. Οι επιχώσεις των στρωμάτων (Κουκούμ Kukum I-II-ΙΙΙ) ακουμπούν εσωτερικά του περιβόλου. Έτσι πιθανός η οχύρωση Κουκούμ Kukum ιδρύθηκε στην πρώιμη εποχή του χαλκού και συνεχίζει να λειτουργεί σε όλη την εποχή του χαλκού. Παρόμοιο φαινόμενο συμβαίνει και στην οχύρωση Ngura, η οποία ιδρύθηκε στην ΜΕΧ και λειτουργεί και στην ύστερη εποχή του χαλκού. Βασισμένοι στην κεραμική συμπεραίνουμε τα εξής: η κεραμική της ΠΕΧ εκπροσωπείται από όστρακα χειροποίητων αγγείων με πλαστική διακόσμηση και κατάγεται από την κεραμική της προηγούμενης φάσης (Νεότερη Νεολιθική) στην περιοχή Spilea και Velce (Σπήλαια Βέλτσα).Βρίσκονται όστρακα, με την επιφάνεια καλυμμένη με λεπτό επίχρισμα, από σκούρο ,γκρίζο ή μελανά μονόχρώμα αγγεία με σαφή μινυεα στοιχεία.91 Η κεραμική της ΜΕΧ (Κουκούμ IΙ-Γκούρα Ι) είναι καλύτερης ποιότητας και κατάγεται από την προηγούμενη φάση (Κουκούμ Ι) 92.Οι συνεχόμενες φάσεις (Κουκούμ Ι- Κουκούμ IΙ) αποδεικνύουν ότι η μετάβαση από την πρώιμη Χαλκοκρατια γίνεται ομαλά όπως αναφέρεται και για την υπόλοιπη Ηπειρο93. Μερικά όστρακα από χαρακτηριστικές τάξεις αγγείων των μεσοελλαδικών χρόνων, των μινυείων δηλ. και των αμαυρόχρωμων (Matt-painted), ένα όστρακο με μαστοειδή (ημισφαιρική) απόφυση διακόσμηση ,
με λεπτό τοίχωμα., καλυμμένη από παχύ στρώμα μαύρου βερνικιού με γυαλισμένη επιφάνεια., και ένα όστρακο απ' τη Μυκηναϊκή κεραμική αποδεικνύουν ότι είναι επείσακτες ή επηρεασμένες απ΄ τη Ν. Ελλάδα όπως αναφέρεται και για την Μυκηναϊκή κεραμική στην Ηπειρο94.
____________________________________________________________
91-Στοιχεία τα οποία παρατηρούνται και στην υπόλοιπη Ήπειρο Θ. Ι. Παπαδόπουλος, Η εποχή του χαλκού στην Ήπειρο «Δωδώνη» 5, Ιωάννινα 1976 σελ. 272).
92-Παρόμιο φαινόμενο αναφέρεται και για την κεραμική της MΕΧ στην ΝΑ Αλβανία. Maliq. Prendi, 77-78, f. 9-11; Και στην Δ. Ελλάδα (Ιθάκη, Leucas). Hamond, 67, f. 305, 308.
93- Θανάσης Ι. Παπαδόπουλος (ΔΩΔΩΝΙ 5,1976,σ.272.).
94- Θ. Ι. Παπαδόπουλος. Το πρόβλημα των εξωτερικών σχέσεων της προϊστορικής Ηπείρου στη 2η χιλιετία π.Χ. 1987 σ.161,162, και Βλ. παραπάνω σημειώσεις ,49-53.83.
_____________________________________________________________

Στην ΜΕΧ (Γκούρα Ι) παρουσιάζoνται για πρώτη φορά στην Χαονία, οι λαβές Wish-Bone οι oποίες έως τώρα ήταν γνοστά μόνο στις προϊστορικές θέσεις της ΝΑ Αλβανίας όπου έφτασαν μέσω των εμπορικών επαφών95 με την Μακεδονία.. Αυτές οι λαβές , στη Θεσσαλία εμφανίζονται στην ΠΕΧ, στην Ιθάκη στη ΜΕΧ και στην Ήπειρο μετά το 1700 π.Χ. και κατάγονται από τη Μακεδονία..96 Πιθανώς στην Χαονία αυτές οι λαβές έφτασαν μέσω των εμπορικών επαφών με τα νησιά της Δ. Ελλάδας όπως έφτασε και η Μυκηναϊκή κεραμεική.97
Η εικόνα των ΠΕΧ και ΜΕΧ θέσεων της Χαονίας σε σχέση με τις νεολιθικές θέσεις (νεότερη νεολιθική) παρουσιάζει τα εξής: η νεολιθική εποχή αντιπροσωπεύεται από 5 οικισμούς, 3 ανήκουν στον τύπο των σπηλαίων98 και οι άλλοι 2 στον τύπο της τούμπας. Η πρώιμη εποχή του χαλκού αντιπροσωπεύονται από 7 θέσεις. Οι 4 από τις 7 έχουν νεολιθική κατοίκηση. Οι άλλες 3 εμφανίζονται για πρώτη φορά, είναι οχυρωμένες θέσεις και βρίσκονται σε λόφους στην παραλία της Χαονίας (Χειμάρρα). Η ΜΕΧ αντιπροσωπεύεται από 8 θέσεις, 4 από αυτές έχουν νεολιθική και ΠΕΧ κατοίκηση. Οι άλλοι 4 εμφανίζονται για πρώτη φορά, οι 3 από τις 4 βρίσκονται σε ε1πίπεδα εδάφη και μόνο 1 είναι οχύρωση (Ngura). Η ΠΕΧ στην ΒΔ Αλβανία 99 αντιπροσωπεύεται από 2 οικισμούς, οι οποίοι δεν κατοικήθηκαν καθόλου στο παρελθόν και βρίσκονται στις φυσικά οχυρωμένες θέσεις. Σε σύγκριση των οχυρωμένων και επίπεδων θέσεων
-----------------------------------------------------------------------------------------
95-Αυτές επαφές είναι γνοστά και στην νεολιθική εποχή και στην εποχή του χαλκού. Prendi, 77-78, f. 6.Επίσης είναι γνωστό ότι οι έμποροι της Θεσσαλίας έπαιρναν οψιανό από την Αλβανία όπου γινόταν η επεξεργασία του οψιανού (όπως αναφέρει ο Τσούτας). Hamond, 67, f. 299.
96-Hamond,67,p.269,305,308,309.
97- Βλέπε παραπάνω σημείωση 84.Αξιοσημείωτη είναι η απουσία των λαβών Wish-Bone στης άλλες περιοχές της Αλβανίας (Εκτός Ν.Α. Αλβανιας)
98-Στην σπηλιά στο Konispol, ( Αγ. Σαράντα), οι ανασκαφές έγιναν το 1989-1990. Musafer Korkuti, Iliria, 1990, 2, f. 249-250.Το 1992-1994 (συνεργασία Αλβανια-Η.Π.Α.) Musafer Korkuti, Iliria,1995,1,2,f.249-250. Στη Σπηλιά αυτή εντοπίσθηκαν συνεχόμενα στρώματα κατοίκισης απ' τη παλαιολιθική εποχή έως στη αρχαϊκή εποχή.
99-Ένα από τους 2 Gajtan είναι οχυρωμένος και μάλιστα με μεγάλη έκταση, και είχε χρονολογηθεί στην ΥΕΧ. S. Ιslami- H. Ceka, Nouvelles donθes sur l'antiquitθ Illirienne en Albanie, «Studia Albanica» I, 1964, p. et suiv. Σε δεύτερη μελέτη η κεραμική, φάση Gajtan Ι, χρονολογήθηκε στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Jubani, 83, p. 249.

κατά την ΠΕΧ στην Χαονίας, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, παρατηρούμε ότι οι ΠΕΧ θέσεις με νεολιθική κατοίκιση, βρίσκονται σε επίπεδα εδάφη100 και στα σπήλαια. Προκύπτει αύξηση101 των θέσεων και σαφής αύξηση του ύψους τους.. Οι οχυρωμένες θέσεις βρίσκονται στην παραλία, εμφανίζονται για πρώτη φορά, και δεν κατοίκησαν καθόλου στο παρελθόν.
Σε μια ερμηνευτική προσπάθεια, για την εξήγηση της ίδρυσης των οχυρωμένων θέσεων κατά την ΠΕΧ στην Χαονία παρουσιάζεται το εξής: α) Σε αυτή την εποχή εμφανίζεται κίνδυνος και ιδιαίτερα στην παραθαλάσσια περιοχή. β) Από της οικονομικές μεταβολές.. Παρατηρείται η αύξηση της κτηνοτροφίας, και η πτώση102 της παραγωγικότητας του εδάφους. Οι οχυρώσεις είναι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις σε λοφώδη εδάφη (δίπλα από πεδινές περιοχές, όπου εκτείνεται η ζωή), όπου μπορούσαν να βόσκουν τα ερίφια και να διανυχτερεύσουν σε περιόδους που εμφανίζονται κίνδυνοι. Τα ερίφια ήταν η βασική περιουσία των κατοίκων και μάλιστα με δυνατότητα διαφύλαξης. γ) Από της κοινωνικές μεταβολές. Στις οχυρώσεις μπορούσε να κατοικήσει περιορισμένος αριθμός ανθρώπων, η ποιο πλούσια, πατριαρχική οικογένεια, οι οποία θα είχε και την ιδιοκτησία των εριφίων.
----------------------------------------------------------------------------------------
100-Σε επίπεδα εδάφη βρίσκονται οι ΠΕΧ θέσεις με νεολιθική κατοίκιση στην Ν.Α. Αλβανία.. Prendi F.66, Maliq ΙΙ (α-β), f. 257. Και στην Α. Μακεδονία, Δ. Γραμμένος, «Συμπέρασμα από τη μελέτη των προϊστορικών οικισμών της Α. Μακεδονίας. Η Καβάλα και η περιοχή της». Θεσσαλονίκη 1980, σελ.242.
101- Αύξηση των οικισμών της ΠΕΧ παρουσιάζεται και στην Κεντρική Μακεδονία . Δ. Γραμμένος, 1997 σελ. 91.
102- Η πτώση της παραγωγικότητας του εδάφους στην πρώιμη εποχή του χαλκού αναφέρεται και για την ανατολική Μακεδονία. Δ. Γραμμένος,1980, σελ. 239. Επίσης, η πτώση της παραγωγικότητας και αύξηση της κτηνοτροφίας στην ΠΕΧ αναφέρεται και στην ΝΑ Αλβανία. Prendi F., 77-78, f.2, ____________________________________________________________
Πιθανός υπήρχε αριστοκρατία και το φαινόμενο της ιεραρχικής103 οργάνωσης. Το φαινόμενο της ιεραρχικής οργάνωσης εμφανίζεται και στον βορειοελλαδικό χώρο, όπου εντοπίζεται και ο συνδυασμός του μεγάρου με την οχύρωση. Τελικά συμπεραίνουμε (συνοψίζουμε) πως οι οχυρώσεις (ο τρόπος κατασκευής των οχυρώσεων) της ΠΕΧ και ΜΕΧ στην Χαονία είναι απομιμήσεις των οχυρώσεων της Αττικη104 Πυθανος μεταξύ της δυτικής Ελλάδας μεταφέρθηκε στην Χαονια και η Μυκηναϊκή κεραμική και οι λαβές Wish-bone. Δηλαδή μέσο των εμπορικών επαφών και αρχαίων θαλασσινών δρόμων (Χαονία-Δ.Ελλάδα- Πελοπόννησο- Αττική). Οι δρόμοι αυτοί έχουν διασχιστεί από τους εμπόρους απ' την νεολιθική105 εποχή. Με τον ίδιο τρόπο επαφών εξηγείται και η ομοιότητα της κεραμικής της Χαονίας με αυτήν της Β.Δ. Αλβανίας.
_________________________________________________________
103- Το φαινόμενο της ιεραρχικής οργάνωσης αναφέρεται και για την Μακεδονία. Δ. Γραμμένος, 1997, σελ. 90, 91. και για την Θεσσαλία Ασλάνης, 1990, σελ. 42, 35
104- Ο γράφον καταλήγει σε αυτό το συμπέρασμα από τα έως τώρα δεδομένα από τις ΠΕ οχυρώσεις της Αττικής(Πύργου Βραώνα, Ραφήνα, Κάστρο Κοροπιου κλπ..)και από τη ανασκαφική έρευνα (Ζάγανη-Σπάτα) και επιφανειακή έρευνα που έχει κάνει αυτός στις αρκετές οχυρώσεις της Αττικής
105- Οι έμποροι της νεολιθικ ής εποχής πηγαίνουν βαθιά στην Βέλτσα. Επίσης, ενδιαφέρων παρουσιάζει η νεολιθική της Εύβοιας στην Ορικία και ποιο βαθιά στο Θρονιών (Κανίνα). Hamond, 67, f. 298.